Θέατρο Φόρουμ· μία σπουδαία καλλιτεχνική επανάσταση

Η τέχνη εν γένει συνήθως δεν αποτελεί αυτοσκοπό. Κάθε τομέας της και κάθε υποκατηγορία αυτού προσφέρεται ως μέσον έκφρασης, δραστηριοποίησης, αφύπνισης, ψυχαγωγίας, ταύτισης και όχι μόνο. Φυσικά όλα τα παραπάνω δεν αφορούν μόνο τον πομπό-καλλιτέχνη που βασιζόμενος σε αυτά δημιουργεί αλλά και τον δέκτη ο οποίος με τη σειρά του ενεργοποιείται αλληλεπιδρώντας με το καλλιτεχνικό ερέθισμα και δημιουργεί σκέψεις, συναισθήματα, ιδέες, δράση.

Κάθε καλλιτεχνικός τομέας με τον δικό του τρόπο, λοιπόν, ενθαρρύνει και στηρίζει συνήθως τον προβληματισμό σε οποιοδήποτε επίπεδο, είτε συναισθηματικό, είτε κοινωνικό, είτε συνδυάζοντας τόσο συναισθηματικούς όσο και κοινωνικούς παράγοντες. Κάποιες σχολές και κάποια καλλιτεχνικά κινήματα μέσα στα χρόνια προσπάθησαν μέσω της δράσης τους να καταστήσουν αυτού του είδους την καλλιτεχνική προσφορά πιο εμφανή και περισσότερο άμεση. Ένα από αυτά τα καλλιτεχνικά κινήματα, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, είναι και το Θέατρο Forum ή αλλιώς το Θέατρο των Καταπιεσμένων. Εμφανίστηκε στη Βραζιλία κι εμπνευστής του ήταν ο Βραζιλιάνος σκηνοθέτης, θεωρητικός του θεάτρου και πολιτικός ακτιβιστής Augusto Boal.

Ο Augusto Boal έχοντας δουλέψει για πάνω από 40 χρόνια σε διάφορες χώρες ανέπτυξε τις τεχνικές του Θεάτρου των Καταπιεσμένων μέσα από τις οποίες θέλησε να κάνει το θέατρο πιο προσιτό σε όλους αλλά κι έναν τόπο ενδοσκόπησης, διαμαρτυρίας και δράσης. Μέσα από μια σειρά ασκήσεων και παιχνιδιών οι συμμετέχοντες έρχονταν σε επαφή τόσο με τις διάφορες πτυχές τους όσο και με την κοινωνική πραγματικότητα την οποία αφού πρώτα συνειδητοποιούσαν καλούνταν έπειτα να εντοπίσουν τα κακώς κείμενά της ώστε να συμβάλλουν πια ενεργά στην πάταξή τους.

Μετά από την παρατήρηση, επομένως, έρχεται η δράση η οποία είναι απαραίτητο αποτέλεσμα στο θέατρο των Καταπιεσμένων αφού κανείς δεν στέκει ως παθητικός θεατής σε αυτό. Αντιθέτως ο κάθε συμμετέχων γίνεται πρωταγωνιστής ο ίδιος κι έχοντας απελευθερωθεί από τις καταπιεσμένες κι άρα καταπιεστικές δικές του πλευρές εφόσον τις εντοπίσει, αρχίζει πλέον να εκφράζεται όλο και πιο ελεύθερα απέναντι και σε όποιον εξωτερικό κοινωνικό παράγοντα εμμένει ως προσωπικός ή γενικότερος δυνάστης. Στα πλαίσια του θεάτρου Forum ουσιαστικά πατάσσεται τελικά «η κουλτούρα της σιωπής».

Έχοντας φύγει το 1971 από τη Βραζιλία για λόγους πολιτικούς ο Augusto Βoal πέρασε από κάποιες χώρες της Λατινικής Αμερικής από όπου εξορίστηκε λόγω των κυβερνήσεών τους. Συνέχισε πηγαίνοντας Πορτογαλία και κατέληξε στη Γαλλία όπου έζησε 10 χρόνια κι ίδρυσε το Κέντρο θεάτρου των Καταπιεσμένων. Γύρω στο 1980 επισκέφτηκε ξανά τη Βραζιλία και συνέχισε να την επισκέπτεται εφόσον τα πολιτικά πράγματα είχαν αρχίσει να αλλάζουν ώσπου επέστρεψε μόνιμα σε αυτήν για να ιδρύσει τελικά το Κέντρο θεάτρου των Καταπιεσμένων μαζί με άλλα πέντε μέλη στο Rio De Janeiro. Περνώντας τα χρόνια η ανάγκη του για εξέλιξη της έρευνάς του, για ακόμη μεγαλύτερη δράση και νέες δυνατότητες έκφρασης μέσω αυτής της μορφής θεάτρου, τον οδήγησε στη δημιουργία του Νομοθετικού Θεάτρου το οποίο δεν περιοριζόταν πια σε πρόβες αλλά σε γερή βάση για διάφορες κοινωνικές αλλαγές.

Kάπως έτσι ο Boal εκλέχτηκε τελικά μέλος της δημοτικής κυβέρνησης του Rio De Janeiro έχοντας προτείνει τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής μέσω του Νομοθετικού Θεάτρου. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του χρησιμοποιώντας το θέατρο Forum γνωστοποίησε τις ιδέες του σε διάφορες ομάδες κι αφού εκλέχτηκε ξεκίνησε να δουλεύει με πολιτικούς φορείς και νομοθετικούς συμβούλους.

Το Νομοθετικό Θέατρο δίδασκε τις τεχνικές του σε κοινωνικές ομάδες και σωματεία παρουσιάζοντας δραματοποιημένα τα προβλήματά τους κι αναλύοντας έπειτα όλες τις πιθανές παρεμβάσεις σε αυτά πρότεινε τρόπους δράσης για επίλυση του εκάστοτε θέματος. Έτσι, εφόσον γίνονταν οι απαραίτητες επαφές με τις ενδιαφερόμενες ομάδες, οργανισμούς ή σωματεία, τα μέλη τους κάνοντας τα απαραίτητα σχετικά θεατρικά εργαστήρια μέσω του Νομοθετικού Θεάτρου, αποφάσιζαν ποιο θέμα θα ήθελαν να θίξουν και το δραματοποιούσαν ώστε να το παρουσιάσουν έπειτα στον κόσμο. Η εκάστοτε τέτοιου είδους «παράσταση» μπορούσε να λάβει μέρος σε πάρκα, πλατείες ή διάφορα παρόμοια μέρη όπως και σε πολιτικές συγκεντρώσεις, συνελεύσεις εργατών/σωματείων αλλά και στα κοινοτικά φεστιβάλ που οργάνωνε η ομάδα του Boal. Κάθε φορά, λοιπόν, που μια ομάδα παρουσίαζε μια «παράσταση» οι παρεμβάσεις των ηθοποιών-θεατών σημειώνονταν κι αναλύονταν συνήθως από τους νομοθετικούς συμβούλους ώστε να καταλήξουν στο αν θα μπορούσαν να αποτελέσουν προτάσεις προς αλλαγή κάποιου νόμου, την εφαρμογή κάποιου νέου, ή κίνητρα έρευνας σχετικά με νόμους που αφορούσαν τα μέλη προς καλύτερη ενημέρωση αυτών πριν τις απαραίτητες δράσεις τους.

Έχοντας παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στη δραστηριοποίηση πολλών ανθρώπων το θέατρο Forum διαδόθηκε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και χρησιμοποιείται με διάφορες παραλλαγές του από εκπαιδευτικούς, ακτιβιστές και θεατρικές ομάδες με σκοπό την κατάδειξη οποιασδήποτε μορφής καταπίεσης αλλά και την ενημέρωση του κόσμου. Εφαρμόζεται επίσης για ψυχοθεραπευτικούς σκοπούς όπως και για κοινωνιολογικές έρευνες. Το ενδιαφέρον είναι ότι με τον τρόπο που διεξάγονται οι δράσεις του πολλές φορές τη θέση του πρωταγωνιστή/καταπιεζόμενου παίρνουν οι θεατές οι οποίοι μετατρέπονται σε θεατές-ηθοποιούς. Έτσι, δραστηριοποιούνται κι εκείνοι απέναντι στο εκάστοτε ζήτημα ενεργοποιώντας την κρίση και την αντίληψή τους. Γίνονται κομμάτι του προβληματισμού και συμμετέχουν ενεργά στην προσπάθεια αντιμετώπισής του.

Είναι γνωστό πως οτιδήποτε διαδραστικό μας βοηθάει πιο άμεσα να ενεργοποιηθούμε προς όποια κατεύθυνση. Μέσω της δράσης αποτυπώνονται πιο έντονα στο μυαλό μας οι εικόνες και τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε. Βιώνοντας κάτι μας είναι πιο εύκολο να το εντοπίσουμε, να το παραδεχτούμε και να το αντιμετωπίσουμε είτε αυτό έχει τις ρίζες του μέσα μας είτε γύρω μας. Κάπως έτσι εκτός από δέκτες τις εκάστοτε κατάστασης γινόμαστε εμπλεκόμενοι κι εν συνεχεία πομποί μεταλαμπαδεύοντας προβληματισμούς, σκέψεις κι ιδέες.

Σε μια εποχή που το interactive theater είναι πιο διαδεδομένο από ποτέ φαντάζοντας αναγκαίο, σε μια εποχή που οι ίδιοι οι καλλιτέχνες και δη οι νεότεροι μοιάζουν να έχουν ανάγκη από αντίδραση κι εξέγερση, σε μια εποχή κάθε επιπέδου αναταράξεων όπου ο κόσμος μοιάζει πιο χαμένος κι αποπροσανατολισμένος από κάθε άλλη φορά η ίδια η τέχνη οφείλει να αποτελέσει μέσον δραστηριοποίησης και δράσης. Ανατρέχοντας στο θέατρο Forum, λοιπόν, στο θέατρο των Καταπιεσμένων κι αποτίνοντας φόρο τιμής τόσο στον δημιουργό του όσο και στην προσφορά του, χρησιμοποιώντας το ως ένα δυνατό «όπλο» κατά της όποιας μορφής καταπίεσης κι αδικίας ίσως καταφέρουμε να αφυπνίσουμε ξανά στο έπακρο εμάς, τους γύρω μας, την ίδια την τέχνη, την ίδια τη ζωή.