Επιλεκτική μνήμη ή θυμάμαι ό, τι με συμφέρει;

«Εδώ δε θυμάμαι τι έφαγα χθες, θα θυμάμαι τι έγινε πριν 15 χρόνια;» Κι όμως, πόσες φορές έπιασες τον εαυτό σου να θυμάται ασήμαντα γεγονότα που μετρούν δεκαετίες; Όπως όταν σ’την είπε μια Δευτέρα την πρώτη ώρα η Μαθηματικός γιατί κοιμόσουν πάνω στο θρανίο, το αγαπημένο σου χαρακτήρα απ’ το παιδικό που βλέπατε με τ’αδέρφια σου κάθε μεσημέρι μετά το σχολείο, ή τη χρυσή καρφίτσα που φορούσε πάντα στην αριστερή πλευρά του καλού της πουλόβερ η γιαγιά όταν πήγαινε στην εκκλησία. Παρ’ όλ’ αυτά, είναι γεγονός ότι δυσκολεύεσαι να ανακαλέσεις πολύ πιο πρόσφατες εμπειρίες. Μια οδηγία που σου ‘δωσε την περασμένη βδομάδα το αφεντικό που ξέχασες να φέρεις εις πέρας, το γάλα απ’τη λίστα με τα ψώνια που έγραψες κυριολεκτικά τρεις ώρες πριν, ή το καλαμάκι που πήγες να πάρεις απ’την κουζίνα και δεν πήρες τελικά, μόλις μερικά λεπτά αφού είδες το ποτήρι πάνω στο γραφείο σου.

Η μνήμη δε θυμάται όλες τις πληροφορίες που λαμβάνει με τον ίδιο τρόπο. Δεν τις εκλαμβάνει ως εξ’ίσου σημαντικές κι έτσι μερικές μπαίνουν στο αρχείο με τα «πρόχειρα» ή καλύτερα, την «ανεπιθύμητη αλληλογραφία». Άλλες εισέρχονται στον εγκέφαλο ως περισσότερο κι άλλες ως λιγότερο πρωτεύουσες. Κάποιες θ’ αποτυπωθούν στο μυαλό σου για μια ζωή και θα καθορίσουν την ταυτότητα, την ύπαρξη και τις πεποιθήσεις σου. Άλλες πάλι, θα μετακινηθούν στο πίσω μέρος του εγκεφάλου, μέχρι να διαγραφούν μια για πάντα.

Επιλεκτική μνήμη καθορίζεται ως ένα είδος ψυχογενούς αμνησίας, όπου παρατηρείται η αναστρέψιμη απώλεια αυτοβιογραφικών αναμνήσεων. Τα αίτια που οδηγούν στην διαγραφή συγκεκριμένων στιγμών κι αναμνήσεων είναι κυρίως ψυχολογικά, όπου οι λειτουργίες του εγκεφάλου επιλέγουν να βάλουν στο περιθώριο δυσάρεστες αναμνήσεις, έτσι που στο τέλος να ξεχαστούν εντελώς.

Στις πλείστες των περιπτώσεων, μια αλληλουχία γεγονότων είναι που οδηγεί σε μια αλυσιδωτή αντίδραση που καταλήγει τελικά στην επιλεκτική μνήμη και την αποσιώπηση συγκεκριμένων μνημών. Τραυματικές εμπειρίες όπως η ψυχολογική ή σωματική κακοποίηση, ο βιασμός, η αιμομιξία και γενικότερα διάφορες στρεσογόνες εμπειρίες είναι που προκαλούν τη διασχιστική διαταραχή όπου το άτομο απωθεί εκείνες τις σκηνές που συνδέονται μ’ ένα γεγονός που δε θέλει να θυμάται.

Υπάρχει βέβαια και η θεωρία ότι μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τον εγκέφαλό μας κι εκούσια να «αφαιρέσουμε» πληροφορίες οι οποίες μας προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα. Μετά από πειράματα κι έρευνες, επιστήμονες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αναμνήσεις οι οποίες απωθούνται για καιρό τελικά διαγράφονται από τον εγκέφαλο. Αξίζει να σημειωθεί πως ανάμεσα στα συμπεράσματα της έρευνας είναι το γεγονός ότι είναι πάρα πολύ δύσκολο να ανακληθούν μνήμες οι οποίες έχουν απωθηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα. Έτσι, τα άτομα που έλαβαν μέρος στις έρευνες, καλέστηκαν να απωθήσουν μοναχά δευτερεύουσες αναμνήσεις και όχι αυτές που σχετίζονται άμεσα με την ταυτότητά τους.

Ανάμεσα στους κινδύνους που ελλοχεύουν όταν το άτομο εξασκεί «ενεργητική λήθη», όταν δηλαδή επιλέγει τι θα θυμάται και τι όχι, είναι διάφορες ψυχολογικές διαταραχές. Για παράδειγμα, πιθανό να οδηγήσει σε διαταραχή μετατραυματικού στρες, αλτσχάιμερ, ακόμα και σχιζοφρένεια. Γενικότερα, οι διαδικασίες μνήμης βρίσκονται σε συνεχή λειτουργία. Αμέτρητες πληροφορίες φτάνουν στον εγκέφαλο μέσα στη διάρκεια μίας μέρας. Γι’ αυτό, ακόμα κι αν προσπαθήσουμε να θυμηθούμε όλα όσα έγιναν μέσα σε μία μέρα θ’ αποτύχουμε καθώς αυτό είναι αδύνατο. Έτσι, η επιλεκτική μνήμη εμφανίζεται και σε περιπτώσεις καθημερινών εμπειριών, χωρίς να έχουν προηγηθεί τραυματικά γεγονότα.

Τα διαφορετικά επίπεδα -αν μπορούμε να τα ονομάσουμε έτσι- επιλεκτικής μνήμης, επηρεάζουν και διαφορετικές εκφάνσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Αρχικά, έχουμε τις πεποιθήσεις, καθώς το άτομο μπορεί ευκολότερα να θυμάται γεγονότα τα οποία ταιριάζουν στις δικές του αντιλήψεις και να ξεχάσει εκείνα που αντιτίθενται. Επιπλέον, απ’ όλες τις εμπειρίες που φιλτράρονται, κάποιες γίνονται μέρος της ύπαρξης και του τρόπου ζωής του ατόμου, ενώ άλλες γίνονται μέρος της λήθης και μ’ αυτό τον τρόπο διαφαίνεται και το αντίκτυπο στην ταυτότητα. Τέλος, η επιλεκτική μνήμη είναι άμεσα συνδεδεμένη με το άγχος, καθώς άνθρωποι που έχουν μονίμως ανησυχία για την κοινωνική τους συμπεριφορά, τείνουν να διαγράφουν πληροφορίες από τον εγκέφαλό τους που τους κάνουν να νιώθουν κοινωνικά ανεπαρκείς.

Η επιλεκτική μνήμη έχει άμεσα συνυφαστεί με δυσάρεστες εμπειρίες οι οποίες έχουν αποτυπωθεί στο υποσυνείδητο του ανθρώπου κι έτσι αυτός κάπως αντανακλαστικά επιλέγει να τις παραμερίζει. Οι μνήμες αυτές παύουν να υπάρχουν κι έτσι δε βασανίζουν πλέον το άτομο. Αντιστοίχως όμως, υπάρχουν κι άλλοι τύποι επιλεκτικής μνήμης που δε σχετίζονται απαραίτητα με τέτοιου είδους εμπειρίες κι επηρεάζουν αλλά κι επηρεάζονται από άλλους τομείς. Εκούσια ή ακούσια, οι άνθρωποι ξεχνούν. Έχουν γραφτεί τόμοι ολόκληροι, έχουν γραφτεί στίχοι και ποιήματα, έχει αναλυθεί από ψυχολογικής και καλλιτεχνικής άποψης. Το ανθρώπινο εκείνο ταλέντο της λήθης και οι επιπτώσεις του.