Νοηματοποίηση, αυτό που όλοι κάνουν και κανείς δε συνειδητοποιεί

Ίσως αυτός ο όρος να σου φανεί λίγο πρωτάκουστος στην αρχή. Ίσως πάλι να έχεις την εντύπωση ότι αν τη βάλεις κάτω τη έννοια και την αναλύσεις στα επιμέρους συνθετικά της, να διαπιστώσεις ότι δεν είναι τελικά και καμία πολύ εξεζητημένη λέξη. Οι ψυχολόγοι είναι και πάλι εδώ για να μας δώσουν την ερμηνεία αυτής της σημαντικής για όλους διαδικασίας της «νοηματοποίησης». Πρόκειται λένε για  ένα είδος «αυτόματου πιλότου» που μας οδηγεί στην αλληλεπίδρασή μας με τους άλλους ανθρώπους, αφού πρόκειται για μια εσωτερική ερμηνεία των προσωπικών μας ενεργειών ή των ενεργειών των άλλων.

Με πιο απλά λόγια, πρόκειται για τη διαδικασία εκείνη κατά την οποία έχουμε την ικανότητα να παρατηρούμε και να ερμηνεύουμε τόσο τον ίδιο μας τον εαυτό, όσο και τους άλλους ανθρώπους, βάσει των ιδεών μας, των αξιών μας, των γεγονότων που μας έχουν συμβεί στο παρελθόν, αλλά και των προσδοκιών μας για το μέλλον. Επομένως, η νοηματοποίηση έχει τρεις διαφορετικές διαστάσεις: α) την ικανότητα κατανόησης του ίδιου του εαυτού, β) την κατανόηση των άλλων και γ) την κατανόηση της σχέσης μεταξύ εαυτού και άλλων.

Αλλά ας το πάρουμε λίγο από την αρχή το ζήτημα και ας αναλύσουμε, βάσει κάποιων ερευνών που έχουν γίνει στο χώρο της ψυχολογίας, τον τρόπο με τον οποίο συνήθως ο ανθρώπινος νους ερμηνεύει και εξηγεί όσα συμβαίνουν στον ίδιο ή στο περιβάλλον γύρω του. Σύμφωνα λοιπόν με το  «Μοντέλο πιθανότητας λεπτομερούς επεξεργασίας» των Petty και Cacioppo, όταν οι άνθρωποι λαμβάνουν ένα πειστικό μήνυμα από το περιβάλλον τους, στη συνέχεια αναλογίζονται τα επιχειρήματα που αυτό προβάλλει. Βέβαια, δε σκέφτονται πάντοτε ιδιαίτερα βαθιά ή προσεκτικά, σχετικά με τα επιχειρήματα αυτά, δεδομένου ότι κάτι τέτοιο απαιτεί σημαντική γνωστική προσπάθεια. Αντίθετα, συχνά συμπεριφέρονται ως «γνωστικοί φιλάργυροι», επιδιώκοντας συνειδητά ή μη, να αναλώσουν προσπάθεια και ενέργεια μόνο για τα θέματα εκείνα τα οποία θεωρούν σημαντικά για τους ίδιους. Ως εκ τούτου, η επεξεργασία των πληροφοριών που δεχόμαστε, είτε θα γίνει με λεπτομέρεια και προσοχή, είτε θα γίνει επιφανειακά και γρήγορα.

Αλλά και από τα άλλα επιστημονικά ευρήματα, όπως αυτό της Chaiken, στο «Μοντέλο ευρετικής-συστηματικής επεξεργασίας», διαπιστώνουμε ότι οι άνθρωποι συνηθίζουν, όταν δίνουν προσοχή σε ένα μήνυμα, να χρησιμοποιούν συστηματική επεξεργασία, ενώ στην αντίθετη περίπτωση,  χρησιμοποιούν ευρετικές, με σκοπό να απλουστεύσουν το περίπλοκο έργο της διαχείρισης πληροφοριών. Οι ευρετικές αυτές που συχνά χρησιμοποιούν στην καθημερινότητά τους, δεν είναι τίποτα άλλο από μια πληθώρα απλών κανόνων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων ή εκτίμησης μιας κατάστασης ή συμπεριφοράς.

Όλες αυτές οι διαδικασίες αποκωδικοποίησης της πραγματικότητάς μας, του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που μας περιβάλλουν καθώς και ο τρόπος με τον οποίον γίνονται κάθε φορά, έχει να κάνει με τη διαδικασία της νοηματοποίησης και φυσικά, όπως θα φαντάζεσαι κ εσύ, πρόκειται για μια διαδικασία άκρως προσωπική και διαφορετική για τον καθένα από εμάς.

Σε αυτό το σημείο, είναι χρήσιμο να αναφέρουμε ότι όλες αυτές οι εσωτερικές ψυχικές καταστάσεις όπως  οι προθέσεις, τα συναισθήματα, οι σκέψεις, οι επιθυμίες, τα κίνητρα τα δικά μας και των άλλων, εξελίσσονται μέσα από την αλληλεπίδρασή μας με αυτούς που μας φροντίζουν κατά τα πρώτα στάδια της παιδικής μας ηλικίας. Και βέβαια, όπως θα φαντάζεσαι κι εσύ, η διαδικασία της νοηματοποίησησης, είναι πολύ σημαντική σε κάθε είδους επικοινωνία και σχέση, αν σκεφτείς ότι μας βοηθά να ρυθμίζουμε τα συναισθήματά μας, θέτοντάς τα σε ένα πλαίσιο, να αποδίδουμε προθέσεις και νόημα στην ανθρώπινη συμπεριφορά, να κατανοούμε τους λεγόμενους άγραφους κανόνες και να καλλιεργούμε αισθήματα συμπάθειας και συγχώρησης, τόσο για τον εαυτό μας όσο μας όσo και  για τους άλλους. Εντούτοις, λειτουργώντας βάσει λανθασμένων δεδομένων, αυτή η διαδικασία μπορεί να δημιουργήσει συνηθέστατα σύγχυση και μεγάλες παρεξηγήσεις.

Οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι ορισμένα άτομα μπορεί να είναι υπερβολικά ικανά, όσον αφορά στην ικανότητα τους να νοηματοποιούν. Είναι πολύ καλοί ακροατές, δείχνουν ενδιαφέρον για τους άλλους και  συνειδητοποιούν εύκολα καταστάσεις. Ωστόσο, όταν πρόκειται για τη δική τους ζωή, εκεί μπορεί να κυριαρχεί το χάος, η αδιαφορία και μια έλλειψη αγάπης  προς τον ίδιο τον εαυτό. Εδώ παρατηρείται το φαινόμενο της   «υπερνοηματοποίησης». Υπάρχει από την άλλη πλευρά και η  «ψευδονοηματοποίηση», ένα φαινόμενο κατά το οποίο ένα άτομο φαίνεται να νοηματοποιεί, ενώ την ίδια στιγμή απουσιάζουν βασικά συστατικά αυτής της διεργασίας, θεωρώντας πως γνωρίζει ακριβώς πώς έχουν τα πράγματα και βγάζοντας συμπεράσματα προς όφελός του. Είναι χαρακτηριστική λοιπόν, θα λέγαμε, η απουσία συσχέτισης ανάμεσα στις σκέψεις και την εξωτερική πραγματικότητα.

Η θεωρία της νοηματοποίησης βασίζεται στην πολύ σημαντική παραδοχή πως ο άνθρωπος γεννιέται με μία βαθιά ανάγκη να τον αντιμετωπίσουν και να τον κατανοήσουν οι γύρω του ως μία ψυχική οντότητα. Ίσως τελικά η νοηματοποίηση να είναι μια ικανότητα να  μπορούμε να βλέπουμε τον εαυτό μας εκ των έξω και τους άλλους εκ των έσω. Μια ανθρώπινη ικανότητα, η οποία μάλλον αποτελεί το «ψυχικό ανοσοποιητικό σύστημα» του ανθρώπινου είδους, δίνοντάς μας την ικανότητα να αποκρυπτογραφήσουμε τον κόσμο γύρω μας. Για να μπορέσουμε να επεξεργασθούμε και να ενσωματώσουμε τα βιώματά μας, για να μπορέσουμε να διαποτίσουμε τις σχέσεις μας με αλήθεια, αυθεντικότητα κι ενσυναίσθηση!