Από τη φύση μας καλοί, κακοί ή τίποτα απ' τα δύο;

Πολλά τα ερωτήματα που μας απασχολούν από τη δημιουργία του κόσμου, αλλά ένα κάνει έντονη την εμφάνισή του καθημερινά στη ζωή μας, αφού έπεται ή προηγείται των πράξεών μας. Είμαστε από τη φύση μας καλοί ή κακοί; Τι λένε άραγε οι μεγαλύτεροι φιλόσοφοι και ψυχολόγοι, αλλά και πώς εμείς οι ίδιοι αντιλαμβανόμαστε την έννοια του καλού και του κακού στη ζωή μας; Μπορεί μια μεμονωμένη πράξη μας να μας κάνει κακούς ή και το αντίθετο;

Ο Άγγλος Φιλόσοφος John Locke υποστήριξε ότι καθένας από εμάς έρχεται στη ζωή ως άγραφος πίνακας και διαμορφώνεται μέσα από το περιβάλλον του. Ο ακραίος συμπεριφοριστής John Watson προέβη στην τολμηρή δήλωση ότι μπορεί να κάνει οποιοδήποτε φυσιολογικό παιδί ό,τι εκείνος θέλει λέγοντας «δώστε μου μία ντουζίνα υγιή βρέφη, καλοσχηματισμένα, να τα αναθρέψω στο δικό μου καθορισμένο κόσμο και εγγυώμαι να αναλάβω οποιοδήποτε από αυτά τυχαία και να το εκπαιδεύσω ώστε να γίνει οποιουδήποτε τύπου επαγγελματίας επιλέξω», τοποθετώντας την κοινωνία στο επίκεντρο της διαμόρφωσης των αρετών του ανθρώπου. Ο Thomas Hobbes ισχυρίστηκε ότι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως εγωιστές, γι’ αυτό και χρειάζονται διαρκή έλεγχο από την κοινωνία, ώστε να συνεργαστούν μαζί της και να διαπλάσουν τον χαρακτήρα τους.

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Sigmund Freud στηρίχτηκε επίσης στην πεποίθηση ότι οι άνθρωποι καθοδηγούνται από επιθετικά και ερωτικά ένστικτα και χωρίς την κοινωνία συμπεριφέρονται με τρόπο εγωιστικό και καθόλου φιλικό. Αλλά και ο χριστιανισμός, δίνει έμφαση στο προπατορικό αμάρτημα που προηγείται της γέννησης του ανθρώπου και στη διαρκή μάχη του με το κακό, μέσα από ενάρετες πράξεις. Η φύση όμως του ανθρώπου φαίνεται να τον προικίζει και με κάτι άλλο, που μόνο αμάρτημα δε θεωρείται· την ικανότητά του να συναισθάνεται την ανησυχία των άλλων και να αντιδρά, ακόμη και σε βρεφική ηλικία, σ’ αυτήν. Η ενσυναίσθηση είναι που μας κάνει ν’ αμφισβητούμε την πιθανή «κακή» μας φύση.

Ο Jean Jack Rousseau θεωρούσε ότι είμαστε από τη φύση μας καλοί και ότι η κοινωνία είναι αυτή που μας διαφθείρει. Αλλά και ο πυρήνας της φαινομενολογικής, ανθρωποκεντρικής θεωρίας του Carl Rogers βασίζεται στην αντίληψη αυτή και στο γεγονός ότι όταν οι άνθρωποι λειτουργούν ελεύθερα, αξιοποιούν τα θετικά τους στοιχεία και το δυναμικό τους. Ένα δυναμικό που τους ωθεί να εξελιχθούν και να γίνουν ακόμη καλύτεροι και για το οποίο κάνουν ιδιαίτερο λόγο οι υποστηρικτές του Κινήματος της Θετικής Ψυχολογίας και του Ανθρώπινου Δυναμικού, με πρωτεργάτη τον Abraham Maslow που με τη γνωστή πυραμίδα του, θεωρεί την «αυτοπραγμάτωση» ως την κορυφή των αναγκών του ατόμου. Ενός ατόμου που δρα με απώτερο σκοπό να βρει το νόημα της δικής του ζωής και την προσωπική ολοκλήρωση μέσα από την αγάπη και την ευδαιμονία των γύρω του.

Είναι πολλοί που τοποθετούν την ανατροφή στο επίκεντρο. Άλλοι δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στη φύση. Όλοι όμως παραδέχονται ότι υπάρχουν ωφέλιμα και βλαπτικά στοιχεία στα ανθρώπινα όντα. Ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι είμαστε καλοί, συμπεριφερόμαστε σε όλο το φάσμα της ζωής μας ως τέτοιοι ή υπάρχουν και φορές που δρούμε κακόβουλα; Νομίζω η απάντηση είναι κοινή για όλους, αφού τις περισσότερες φορές ο κακός μας εαυτός είναι αυτός που έρχεται στην επιφάνεια και όχι ο καλός. Ακόμη και όταν, όμως, κάνουμε μια καλή πράξη, κατά πόσο είναι αθώα τα κίνητρά μας; Προφανώς βρίσκονται θετικά και αρνητικά στοιχεία μέσα μας που ενεργοποιούνται μέσα από εσωτερικές χημικές διεργασίες και συνθήκες. Δεν είναι λίγα τα πειράματα, όπως το πείραμα «The Push» ή αυτό «του φυλακισμένου», που μας δίνουν στοιχεία και για τις δύο πλευρές.

Ο Αριστοτέλης, στα «Ηθικά Νικομάχεια», μας παρέχει μια πολύ χρήσιμη ερμηνεία. Σύμφωνα με αυτήν «οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί». Δεν υπάρχουν μέσα μας, δηλαδή, αλλά ούτε είναι και εντελώς έξω από εμάς. Είμαστε μάλλον πλασμένοι να τείνουμε προς αυτές και να τις τελειοποιούμε με τη συνήθεια, «διὰ τοῦ ἔθους».

Πέρα από τα όσα σοφά μας μαθαίνουν οι διδαχές των μεγάλων φιλοσόφων και ψυχολόγων, το θέμα είναι εμείς τι θα επιλέξουμε να πιστέψουμε και τι θα θελήσουμε να ακολουθήσουμε στην πορεία μας. Κι αυτό είναι που, κατά τον Paul Sartre, μας διαφοροποιεί από τα άλλα όντα· το γεγονός ότι ο άνθρωπος «δεν έρχεται στον κόσμο με ουσιαστικές ιδιότητες […] και δεν είναι τίποτα άλλο παρά αυτό που κάνει ο ίδιος για τον εαυτό του».

Ίσως όταν οι πράξεις μας είναι στο σύνολό τους καλές και όταν αυτές που βρίσκονται στον αντίποδα δεν είναι εξωφρενικές, μπορούμε να συμφωνήσουμε με τον Ρότζερς. Κι αν όχι, η «μετάνοια» έρχεται να δώσει τη θέση της στην καλοσύνη και την αγάπη, ακόμη κι όταν το δικό μας μυαλό δεν είναι σε θέση να το αντιληφθεί. Κι αφού αυτό το ερώτημα περί καλής ή κακής φύσης θα εξακολουθεί να μας ταλανίζει, μακάρι τις περισσότερες φορές να επιλέγουμε πράξεις που προάγουν την αγάπη, γιατί «ό,τι γίνεται από αγάπη είναι πέρα από το καλό και το κακό». (Φρίντριχ Νίτσε)

Υ.Γ. Εσείς τι γνώμη έχετε; Είμαστε τελικά εκ φύσεως καλοί, κακοί ή τίποτα από τα δύο;