Οποιαδήποτε (νέα) μορφή τέχνης ψάχνει να βρει ένα κίνημα στο οποίο θα στεριώσει, κάπου να ανήκει. Από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, από τον ρομαντισμό στον μοντερνισμό, ο καλλιτέχνης δεν έχει πάψει να δημιουργεί, να εκφράζει τον εσωτερικό του κόσμο μέσα από τη γέννηση ή την αναγέννηση των έργων του. Κάπως έτσι ξεπροβάλλει ένα νέο κίνημα τη δεκαετία του ‘4ο με την ονομασία “Art Brut” ή «τέχνη του περιθωρίου» ή «ωμή τέχνη», το οποίο θα προβληματίσει τη συντηρητική κοινωνία, θα διχάσει και θα ωθήσει τους καλλιτέχνες προς μια νέα κατεύθυνση.
Τι εννοούμε, λοιπόν, με τον γαλλικό όρο “Art Brut”; Δημιουργός της ο Γάλλος καλλιτέχνης Jean Dubufett, το 1945 όρισε ως «τέχνη του περιθωρίου» τα δημιουργήματα ανθρώπων που βρίσκονταν σε ψυχιατρικές κλινικές, ατόμων με ασταθή ψυχική κατάσταση, όπως σχιζοφρενείς. Πρόκειται για άτομα που δεν είχαν καμία σχέση με τις τέχνες, την κουλτούρα της τότε εποχής. Απλώς δημιουργούσαν, ξεπερνώντας τα όρια, τους κανόνες. Με απλά λόγια είχαν πλήρη άγνοια του τι έκαναν. Εκείνοι δεν το ονομάτιζαν «τέχνη» και δεν είχαν σκοπό αυτοπροβολής και δημοσιοποίησης των έργων τους. Σαφώς μέχρι και σήμερα σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν και ψυχικά υγιείς άνθρωποι, όπως οι ερασιτέχνες και άτομα που δεν έχουν πανεπιστημιακές γνώσεις επαφή με τον καλλιτεχνικό κόσμο. Το 1972 ο κριτικός τέχνης, Roger Cardinal, έδωσε την αγγλική ονομασία “Outsider Art”.
Κατά την επίσκεψή του το 1945 στην Ελβετία, ο Γάλλος ανερχόμενος καλλιτέχνης πέρασε τις διακοπές του επισκεπτόμενος ψυχιατρικές κλινικές και άσυλα συλλέγοντας «έργα» των ασθενών. Επηρεασμένος από το γερμανικό βιβλίο “Artistry of the Mentally III” του 1923 είχε μια κλίση προς την εξερεύνηση έργων ψυχιατρικών ασθενών. Κατείχε ήδη κάποια έργα, ωστόσο τα ελβετικά άσυλα εδραίωσαν την «πλούσια» συλλογή του. Κατά τη διαμονή του συνάντησε ορισμένους από τους γνωστούς καλλιτέχνες της τέχνης αυτής, όπως τους Adolf Wölfli και Heinrich Anton Müller. Είχε την ανάγκη να γνωστοποιήσει όλα εκείνα τα έργα, αλλά ήξερε πως το στίγμα της κοινωνίας δε θα του επέτρεπε να θεωρήσει τέχνη τις δημιουργίες «τρελών». Έτσι το 1947 έγραψε το μανιφέστο της Art Brut και το 1948 μαζί με συναδέλφους και φίλους ίδρυσε την Compagnie de l’ Art Brut.
Οι καλλιτέχνες του περιθωρίου δε χρησιμοποιούν –απαραίτητα ή και καθόλου– υλικά ζωγραφικής. Αντιθέτως, εκμεταλλεύονται αντικείμενα που μπορούν γρήγορα και άμεσα να χρησιμοποιήσουν, ώστε να δημιουργήσουν ακόμη και φαγητό. Όπως αναφέραμε παραπάνω, δεν έχουν –στην πλειοψηφία των περιπτώσεων– ακαδημαϊκή εκπαίδευση και είναι πολύ ταπεινοί. Η τέχνη τους στηρίζεται στην ισορροπία που φέρουν μεταξύ της δύναμης του σκότους και του φωτός μέσα τους και στην ανάγκη τους να ημερεύσουν το χάος που επικρατεί, γεγονός όμως που δεν τους καθιστά αναγκαστικά ψυχικά ασταθείς. Τα έργα τους κάπως επαναλαμβάνονται και παρουσιάζουν γεωμετρία, σε μια προσπάθεια να βάλουν τα πράγματα σε τάξη, αλλά και να συνδέσουν το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον. Μπορεί οποιοσδήποτε να θεωρηθεί «καλλιτέχνης του περιθωρίου»; Σίγουρα αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση αλλά το κλειδί βρίσκεται στο γεγονός πως τέτοιοι καλλιτέχνες δεν προσπαθούν καθόλου, απλώς νιώθουν σε ανύποπτο χρόνο την ανάγκη να προεκτείνουν και να δώσουν μορφή στις σκέψεις τους.
Ως κίνημα, θα μπορούσαμε να πούμε πως κατέχει στοιχεία μοντερνισμού και σουρεαλισμού. Ωστόσο, είναι μια τέχνη αφηρημένη ή μεταφορική; Εξαρτάται, ουσιαστικά σε ποιο κομμάτι της Art Brut αναφερόμαστε. Εάν μιλάμε για έργα καλλιτεχνών, όπως του Jean Dubufett κι άλλων που επηρεάστηκαν από εκείνον, θα λέγαμε πως ανήκουν στην κατηγορία των αφηρημένων. Τόσο οι ιδέες που ώθησαν τον καλλιτέχνη να δημιουργήσει το έργο όσο και τα συναισθήματα που δημιουργεί στους θεατές είναι ικανά να δώσουν ένα «αφηρημένο» αποτέλεσμα, το οποίο συνάδει και επηρεάζεται από την κοινωνία και την κουλτούρα κάθε εποχής, όπως και από την επιρροή που έχει το έργο τέχνης σε κάθε άτομο. Όσον αφορά τα έργα των ψυχιατρικών ασθενών που πρωτοστάτησαν σε αυτό το κίνημα, μιλάμε πιο πολύ για μεταφορική τέχνη. Η επιρροή αυτών των ανθρώπων πηγάζει από μέσα τους, από οράματα και παραισθήσεις, προκαλώντας την ανάγκη να δημιουργήσουν ιστορίες, όπως τις φαντάζονταν στο μυαλό τους, δηλαδή μια απτή εικονογράφηση των φαντασιώσεών τους με τον τρόπο που εκείνοι τις εξελάμβαναν.
Δυστυχώς η συλλογή του Jean Dubufett είδε το φως της δημοσιότητας μονάχα για δυο χρονιές, το 1949 στην έκθεση της γκαλερί του René Drouin και το 1967 στο Musée des Arts Décoratifs στο Παρίσι. Αμέσως μετά ο καλλιτέχνης δώρισε όλα τα έργα στη Λοζάνη και στεγάζονται εκεί μέχρι και σήμερα. Ο ίδιος συνέχισε το καλλιτεχνικό του έργο, τις εκθέσεις και διάφορες ομιλίες. Η Art Brut δυσκολεύτηκε πολύ να γίνει αποδεκτή, αλλά μέχρι και σήμερα πολλοί καλλιτέχνες, φωτογράφοι και κινηματογραφιστές βρίσκουν έμπνευση μέσα από αυτό το κίνημα. Μεταξύ πολλών, καλλιτέχνες του περιθωρίου είναι οι Nek Chand, Ινδός καλλιτέχνης γνωστός για τον Πέτρινο κήπο του Τσαντίγκαρ, ο Ferdinand Cheval, Γάλλος ταχυδρόμος ο οποίος μάζευε πέτρες κι έχτισε το Palais Ideal και η Madge Gill, οραματίστρια, που έλεγε πως την καθοδηγούσε ένα πνεύμα με το όνομα “Myrninerest”.
Η συλλογή του Jean Dubuffet περιλάμβανε 5,000 έργα τέχνης και μέχρι σήμερα ανέρχεται σε πάνω από 70,000. Η εξέλιξη της τεχνολογίας, της φωτογραφίας και οι διάφορες εφαρμογές έχουν τη δυνατότητα να φτάσουν την «Art Brut» ακόμη πιο ψηλά, να ξεφύγει από στερεότυπα και προκαταλήψεις και να ανοίξει νέους δρόμους προς την καλύτερη κατανόηση του ψυχολογικού βάθους, του υποσυνείδητου και της σημασίας της τέχνης για κάθε άνθρωπο. Πάντοτε η τέχνη θα είναι υποκειμενική, ποτέ δε θα έχει όρια και η «τέχνη του περιθωρίου» είναι απόδειξη για αυτό!
Συντάκτης: Αγγελική Τσιγαρά
Επιμέλεια κειμένου: Βασιλική Γ.
Επιμέλεια κειμένου: Βασιλική Γ.
