«Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο και καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο, το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε ζωή» μας λέει ο Καζαντζάκης στην Ασκητική του. Πώς όμως διαχειρίζεται κανείς την απώλεια; Ο χαμός ενός δικού μας προσώπου είναι, δυστυχώς, ένα αναπόφευκτο βίωμα και παράλληλα η οδυνηρή αφετηρία ενός τραχύ και δύσκολου δρόμου, του πένθους. Η Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ- Ρος το 1969 στο έργο της «Αυτός που πεθαίνει» εισάγει μια θεωρία που έμελλε να θεμελιωθεί από τις ψυχολογικές και κοινωνικές επιστήμες ως τα πέντε στάδια του πένθους. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ένας άνθρωπος που πενθεί βιώνει πέντε διαφορετικά διαδοχικά στάδια: άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη και αποδοχή. Ο τρόπος αλλά κι ο απαιτούμενος χρόνος με τον οποίο καθένας από εμάς θα φτάσει στην κάθαρση και τη γαλήνη της αποδοχής είναι καθαρά προσωπική υπόθεση. Σημαντικό σ’ αυτό το δύσκολο ταξίδι είναι αυτός που πενθεί να μην κολλήσει σε κάποιο από τα πρώτα στάδια, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος ανάπτυξης ψυχικών διαταραχών που μόνο με τη βοήθεια ειδικού μπορούν να υπερκεραστούν.
Οι σύγχρονες θεραπευτικές προσεγγίσεις έχουν αναπτυχθεί τόσο πολύ που πλέον μιλάμε για μια ποικιλία άνευ προηγουμένου. Αρκετά διαδεδομένη είναι και η βιβλιοθεραπεία, η χρήση δηλαδή λογοτεχνικών έργων με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση και πιθανή αντιμετώπιση συναισθηματικών δυσκολιών του αναγνώστη. Ιδανικά η βιβλιοθεραπεία είναι μια διαδραστική διαδικασία που λαμβάνει χώρα σε συνεργασία μ’ έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Ωστόσο πολλοί άνθρωποι που βιώνουν έντονα το πένθος τους είναι αρνητικοί ως προς την εξειδικευμένη ψυχολογική υποστήριξη και προσπαθούν μόνοι τους να ξεπεράσουν τον χαμό. Παρακάτω παρουσιάζονται δέκα βιβλία που δύναται να βοηθήσουν τον αναγνώστη τους να φτάσει ένα βήμα πιο κοντά στην αποδοχή του θανάτου.
1. Απώλεια «Σημαντικού Άλλου»– Πανοπούλου Στ., Μήκου Α., Παπαγιάννη Α., Γκέκης Φ., (επιμέλεια Ποταμιανός Γρ.) εκδ. Παπαζήσης, 2018
Ως «σημαντικοί άλλοι» στη ζωή μας ορίζονται οι άνθρωποι εκείνοι με τους οποίους μας δένουν ισχυροί συναισθηματικοί δεσμοί και βιώματα ή ομάδες ανθρώπων στις οποίες ανήκουμε και μας εκφράζουν. Μπορεί επίσης να είναι κάποια ομάδα αναφοράς με την οποία το άτομο ταυτίζεται κι ας μην έχει κοινωνικές επαφές. Η συγκεκριμένη μελέτη εστιάζει σε μια πιο αποστασιοποιημένη και θεωρητική προσέγγιση του θανάτου και της απώλειας εν γένει, βοηθώντας τον αναγνώστη να αποκτήσει μια πιο σφαιρική κι επιστημονική γνώση του. Ειδικότερα η μελέτη πραγματεύεται την έννοια του θανάτου, αναλύει διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις αναφορικά με την απώλεια σε διάφορες εκφάνσεις της (απώλεια ατόμου, ικανοτήτων, ταυτότητας, σχέσης) ενώ προτείνει ποικίλους τρόπους αντιμετώπισης του πένθους.
2. Ο δρόμος των δακρύων– Jorge Bucay, εκδ. Opera, 2012
Ο Bucay είναι πολυγραφότατος και δημοφιλής συγγραφέας, τα έργα του οποίου κοσμούν βιβλιοθήκες μικρών και μεγάλων. Στο συγκεκριμένο έργο του πραγματεύεται το πένθος και στοχεύει στην μείωση αλλά όχι στην εξαφάνιση του πόνου, καθώς θεωρεί πως ο πόνος δεν φεύγει ποτέ εξ’ ολοκλήρου. Με τη χρήση ευφάνταστων αλληγορικών ιστοριών βοηθάει τον αναγνώστη να αναγνωρίσει τα πέντε στάδια του πένθους και να πορευτεί σε αυτά με ψυχικά ασφαλή τρόπο. «Κλαίει κανείς για εκείνους χάρη στους οποίους είναι αυτός που είναι» μας λέει και συμπληρώνει «Αν όμως ζει ο άλλος μέσα μας, τότε ο θάνατος είναι μεγάλος ψεύτης και η αρρώστια μεγάλο ψέμα». Τα λόγια του προσφέρουν ανακούφιση σε πενθούντα άτομα κι εύκολα εντοπίζει κανείς τα δικά του συναισθήματα στις σελίδες του.
3. Πλησιάζοντας τον θάνατο– Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ- Ρος, εκδ. Ίκαρος, 2019 (στα ελληνικά)
Η ψυχίατρος και συγγραφέας που εισήγαγε την θεωρία των πέντε σταδίων πένθους μιλάει ξανά για τον θάνατο. Ένα επιστημονικό έργο που βασίστηκε και σε δική της έρευνα με ετοιμοθάνατους ασθενείς. Στις σελίδες του αναπτύσσει τον φόβο του θανάτου και τα στάδια της θεωρίας της ενώ παράλληλα προβάλλει πληθώρα προσεγγίσεων απέναντι στον θάνατο. Παρά την επιστημονική του φύση, ένας μέσος αναγνώστης μπορεί να βρει παρηγοριά στα λόγια της και, κυρίως, μπορεί να δει πίσω από το παραπέτασμα του θανάτου, τις ενδόμυχες σκέψεις των ατόμων που νιώθουν την παρουσία του δίπλα τους και να αναλογιστούν τις ανάλογες στιγμές του δικού τους ανθρώπου.
4. Γι’ αυτούς που μένουν– Χρύσα Μπάλγκα, εκδ. 24 γράμματα, 2018
Στο παρόν έργο η συγγραφέας αναλύει ενδελεχώς τους τρόπους με τους οποίους εκδηλώνεται ο θρήνος αλλά και πιθανούς τρόπους παρέμβασης εάν κάποιος δεν μπορεί να ξεπεράσει την απώλεια. Ωθεί τον αναγνώστη να βγει με επιτυχία από τον κύκλο του πένθους του αντλώντας χαρά από τη δική του ζωή. Μεγάλη βαρύτητα δίνεται στην ψυχική και συναισθηματική ασφάλεια του ατόμου κατά τη διάρκεια του πένθους. Αξιοσημείωτη διαφορά σε σχέση με τα προαναφερθέντα έργα αποτελεί το γεγονός ότι το παρόν προσφέρει οδηγίες ώστε οι ενήλικες να βοηθήσουν ένα παιδί που πενθεί και λόγω της ευαίσθητης φύσης του αδυνατεί να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα και να προχωρήσει.
5. Λόγοι για να μείνεις ζωντανός– Matt Haig, εκδ. Πατάκη, 2016
Αυτοβιογραφικό έργο κι αυτό από μόνο του θα έπρεπε να αποτελεί επαρκή λόγο ώστε να προστεθεί στη βιβλιοθήκη ατόμων που βιώνουν κατάθλιψη και όχι μόνο. Ο συγγραφέας μιλάει για τη δική του μάχη με την κατάθλιψη και τις αυτοκτονικές του τάσεις και πώς κατάφερε, τελικά, να βγει νικητής. Πολλές φορές ένα άτομο που πενθεί βλέπει γύρω του μόνο σκοτάδι, η θλίψη του είναι απέραντη ενώ η εμφάνιση κατάθλιψης είναι αρκετά συνηθισμένη σε τέτοιες περιπτώσεις. Σε αυτό το πλαίσιο ένα έργο που μιλάει για την ύπαρξη φωτός στην άκρη του τούνελ και για την εξυγιαντική φύση του χρόνου που συνεχίζει να κυλά αμείλικτος μπορεί να αποτελέσει χρήσιμο βοηθό για ένα άτομο που πενθεί. Παράλληλα ο συγγραφέας προτάσσει πολλές διαφορετικές μεθόδους θεραπείας με τις οποίες ενδέχεται να βοηθηθεί και ο εκάστοτε αναγνώστης όπως είναι η βιβλιοθεραπεία, η άσκηση, η γιόγκα και ο διαλογισμός.
6. Πένθος και Υγεία– Μαρί- Φρέντερικ Μπακέ, εκδ. Θυμάρι, 2017
Το έργο αυτό συμβάλλει στην κατανόηση του πόνου που προκαλεί ο αποχωρισμός. Αρκετά αποστασιοποιημένο από συναισθηματισμούς, λόγω της επιστημονικής φύσης του, μιλάει για το πένθος και από ιατρική σκοπιά. Τι προκαλούμε στο σώμα μας όταν πενθούμε; Επιπλέον η συγγραφέας αναλύει τις εκφάνσεις του πένθους στην οικογένεια και στο παιδί, ενώ παράλληλα καταπιάνεται με τον αιφνίδιο χαμό (πχ από φυσική καταστροφή ή ατύχημα). Ένας αναγνώστης μπορεί να βοηθηθεί στην αναγνώριση των συναισθημάτων του και πιθανών ψυχοσωματικών επιπτώσεων του πένθους και μέσα από αυτή τη διαδικασία να φτάσει ένα βήμα πιο κοντά στην αποδοχή.
7. Να αγαπάς και να χάνεις: Αντιμετώπιση της απώλειας– Ρόμπερτ Νειμέγιερ, εκδ. Κριτική, 2006
Ένα έργο που θα μπορούσε να θεωρηθεί και πρακτικός οδηγός. Ο συγγραφέας απορρίπτει και κατακρίνει τις παραδοσιακές θεωρήσεις του πένθους ως επιφανειακές και στη θέση τους προτείνει μια νέα αντίληψη του πένθους ως «διεργασία ανακατασκευής νοήματος». Χρησιμοποιώντας αληθινές ιστορίες βοηθάει τον εκάστοτε αναγνώστη να εντοπίσει και να αξιοποιήσει τα προσωπικά και κοινωνικά αποθέματα προσαρμογής του, ώστε η μετάβαση στην καθημερινότητα μετά την απώλεια να τελεστεί όσο το δυνατόν γρηγορότερα και πληρέστερα. Αναγνωρίζοντας τη σημασία που έχουν οι αναμνήσεις με τον θανόντα για τα άτομα που πενθούν, καθώς και τον φόβο τους μήπως αυτές λησμονηθούν ο Νειμέγιερ προτείνει τρόπους διατήρησης των αναμνήσεων αναλύοντας παράλληλα τις πρακτικές εφαρμογές τους.
8. Ζήτημα θανάτου και ζωής– Ίρβιν Γιάλομ, Μαίρυλιν Γιάλομ, εκδ. Άγρα, 2021
Σε ένα αυτοβιογραφικό έργο ο δημοφιλής ψυχοθεραπευτής και η συγγραφέας/ ιστορικός σύζυγός του μας μιλούν για την απώλεια του συντρόφου. Στο έργο εξιστορείται η προσωπική τους ιστορία από τη διάγνωση της Μαίριλυν με καρκίνο ως τον θάνατό της και τους πρώτους μήνες του Ίρβιν χωρίς εκείνη. Πολλοί αναγνώστες μπορεί να ταυτιστούν με την ιστορία τους, ενώ τα κεφάλαια που αφορούν αυτόν που μένει πίσω και οφείλει να διαχειριστεί την απώλεια δύνανται να αξιοποιηθούν ως πρακτικός οδηγός από άτομα που βρίσκονται σε ανάλογες δυσμενείς καταστάσεις.
9. Στον κήπο του Επίκουρου: αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου– Ίρβιν Γιάλομ, εκδ. Άγρα, 2008
Στο έργο αυτό ο συγγραφέας ασχολείται με τον τρόμο που ενέχει ο θάνατος. Για μεγάλη μερίδα ανθρώπων ο θάνατος είναι το μεγαλύτερο αντικείμενο φόβου και ο Γιάλομ εντέχνως τον βλέπει βιωματικά και ψυχοδυναμικά, προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, στην πρόταση τρόπων κατάκτησης της εσωτερικής γαλήνης αλλά και τρόπων διαχείρισης του τρόμου. Βασικό σημείο της θεώρησης του συγγραφέα για την αντιμετώπιση του πένθους είναι η άμεση σύνδεση και η επαφή με άλλους ανθρώπους, γι’ αυτό και προσπαθεί να δώσει στον αναγνώστη ια ώθηση προς αυτήν την κατεύθυνση.
10. Ο Εκκλησιαστής– αγνώστου, εκδ. Δώμα, 2017
Ο Εκκλησιαστής αποτελεί έργο της χριστιανικής Παλαιάς διαθήκης και της ιουδαϊκής Βίβλου. Υπολογίζεται ότι γράφτηκε περί τον 3ο π.Χ αιώνα ενώ είναι, μέχρι στιγμής, αδύνατο να εντοπιστεί ακριβώς ο συγγραφέας του. Αν και θρησκευτικό έργο, θεωρείται σχεδόν αθεϊκό βιβλίο της Βίβλοου γι’ αυτό και οι εκκλησιαστικοί κύκλοι δν αναφέρονται συχνά σε αυτό. Ωστόσο θεωρείται παγκοσμίως το πιο σκοτεινό κείμενο της παγκόσμιας λογοτεχνίας και συνάμα ένας φιλοσοφικός ύμνος χαράς. Κύριος άξονας του έργου είναι η πλήρης απομυθοποίηση της ζωής και η ματαιότητά της. Αφού ο θάνατος είναι αναπόφευκτος, κάθε πράξη της ζωής μας είναι μάταιη. Στο έργο αυτό περιλαμβάνεται και η γνωστή ρήση «ματαιότις ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότης». Πολλοί θα αναρωτηθούν πώς ένα τέτοιο ανάγνωσμα μπορεί να ωφελήσει έναν άνθρωπο που πενθεί τον χαμό ενός δικού του. Ακριβώς μέσα από τη ματαιότητα της ζωής και της ανθρώπινης φύσης αναδύεται η επιτακτική ανάγκη ν’ απολαμβάνουμε τις μικρές χαρές της ζωής, όσο αυτές διαρκούν καθώς, σύμφωνα με το έργο, είναι δώρα από το χέρι του Θεού.
11. Είμαστε αστερόσκονη- Διονύσης Σιμόπουλος, εκδ. Μεταίχμιο, 2017
Έργο εκλαϊκευμένης αστρονομίας, που μιλάει για το αέναο ταξίδι της υλοενέργειας στο σύμπαν. Πολλοί φοβούνται το άγνωστο που επιφέρει ο θάνατος, το «και μετά τι;». Η γνώση της επιστημονικής διάστασης του θανάτου, πού πάει δηλαδή το σώμα που θάβεται στο χώμα, μπορεί να προσφέρει μια παρηγοριά καθώς, όπως προδίδει και ο τίτλος, είμαστε όλοι αστερόσκονη και αστερόσκονη θα καταλήξουμε ξανά.
«Ο πόνος απαιτεί να τον νιώσεις» λέει ο Τζον Γκριν στο Λάθος Αστέρι. Το πένθος είναι μια αναπόφευκτη διαδικασία που επακολουθεί μετά τον χαμό ενός προσφιλούς προσώπου και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αποφεύγεται το πέρασμα από όλα του τα στάδια. Κάθε άνθρωπος επιλέγει πώς θα θρηνήσει την απώλεια με τρόπους πιο κοντά στη δική του ιδιοσυγκρασία και τις αρεσκείες του. Τα βιβλία μπορούν πολλές φορές να δράσουν παρηγορητικά σε μια τέτοια κατάσταση, προτείνοντας και πρακτικούς τρόπους αντιμετώπισης της απώλειας, ενώ παράλληλα προσφέρουν μια φυγή από την επώδυνη πραγματικότητα. Επιστημονικά ή θρησκευτικά, αυτοβοήθειας ή μυθιστορήματα, τα βιβλία περιμένουν το χέρι που θα τα πιάσει για να χαθεί στις σελίδες τους και να βρει τη γαλήνη που αναζητά.
Συντάκτης: Αγγελική Τσαγκαράκη
Επιμέλεια κειμένου: Γιοβάννα Κοντονικολάου
Επιμέλεια κειμένου: Γιοβάννα Κοντονικολάου
