Βία είναι να σε βγάζει τρελό για να σε χειραγωγήσει

Πρωτοποριακή υπήρξε η προσφορά του Άγγλου θεατρικού συγγραφέα και μυθιστοριογράφου Patrick Hamilton για τη μετέπειτα δημιουργία κάποιων προφίλ με παθολογία στην ψυχολογία. Αυτό συνέβη όταν το 1938 ανέβασε επί σκηνής το θεατρικό του έργο «Gas Light» κι έκανε γνωστό στο κοινό τη μέθοδο διαμέσου της οποίας ασκούνταν έντονη συναισθηματική χειραγώγηση μεταξύ δύο ή και περισσότερων ανθρώπων. Πριν από μια εξαετία, το 2016, έρχεται το μεταφερόμενο best-seller της Paula Hawkins στη μεγάλη οθόνη, «Το κορίτσι του τρένου», ως ακόμη ένα παράδειγμα με στοιχεία gaslighting. Και στις δύο περιπτώσεις, τα θύματα ήταν γυναίκες και σκοπός των θυτών ήταν η διατάραξη της αλήθειας, η διαστρέβλωση των γεγονότων και η αποδόμηση των πεποιθήσεων των θυμάτων, με σκοπό τη συγκάλυψη κι αποσιώπηση των δικών τους εγκληματικών συμπεριφορών.

Λίγο-πολύ, όλοι μας έχουμε υπάρξει θύτες υπό την μορφή του gaslighting, σε μια πιο λάιτ έκδοση. Κάποια στιγμή στη ζωή μας, θα καταφέραμε να «βγάλουμε τρελό» κάποιον ή να μεταποιήσουμε προς όφελός μας μια κατάσταση. Μέχρι και τους γονείς μας χειραγωγήσαμε ως παιδιά και νέοι, κυρίως άθελά μας και μη γνωρίζοντας βέβαια ότι μια τέτοια συμπεριφορά κόστιζε πολλές φορές την ηρεμία τους.

Ως μαθητές ή και φοιτητές ακόμη, για να κερδίσουμε χρόνο επεκτείναμε τα deadlines των εργασιών μας έτσι ώστε να φανούμε συνεπείς κι εφευρήσκαμε δεκάδες τρόπους που δημιουργούσαν ένα περιβάλλον που καθιστούσε αδύνατη την έγκαιρη παράδοση της εργασίας και ταυτόχρονα φυσιολογική την καθυστέρησή της. Μάλιστα, για να ελαχιστοποιήσουμε τον κίνδυνο έκθεσής μας, και στις δύο περιπτώσεις, εμπλέκαμε κι όλους τους κοντινούς μας για να τους κάνουμε συνένοχους, έτσι ώστε αν ρωτούνταν, να έλεγαν το ίδιο πράμα και ν’ αποπροσανατόλιζαν με τη σειρά τους την αλήθεια.

Σίγουρα, παρόμοια τέτοια σκηνικά έρχονται γρήγορα στον νου μας με μια ταχεία αναδρομή στο παρελθόν. Ως εκεί, έχει καλώς. Υπήρχε το νεαρό της ηλικίας που θα μας δικαιολογούσε, η αφέλειά μας ως προς τη συνέπεια που με τον καιρό θα διορθώναμε αλλά και το γενικότερο πλαίσιο της αθωότητας μέσα στο οποίο τα κάναμε όλ’ αυτά και σίγουρα δεν είχαμε περαιτέρω σκέψεις κακίας ή εσκεμμένης χειραγώγησης. Το αντίκτυπο αυτών των συμπεριφορών προς τους γονείς, τους καθηγητές, τους φίλους, δεν είχε επώδυνη χροιά κι αφορούσε βραχυπρόθεσμες διάρκειες που αποκαθίσταντο σύντομα αναλαμβάνοντας την ευθύνη των πράξεων και των λόγων μας. Μακάρι αυτή η μορφή της όχι τόσο εμφανούς βίας να έμενε εκεί.

Η διαστρέβλωση της αλήθειας όμως, μπορεί να γίνει μια μορφή κακοποίησης και μάλιστα είναι πολύ συχνή. Σκοπός της μεθόδου αυτής είναι κατά κύριο λόγο, η απαξίωση της προσωπικότητας με την παράλληλη κι έντεχνη δημιουργία ψευδών κι αντιφάσεων. Θα μπορούσαμε εδώ να προσθέσουμε πως αυτή η τακτική συναντάται συχνά σε αίθουσες δικαστηρίων από συνηγόρους δύσκολων υποθέσεων, όπου βασικός τους στόχος είναι ο αποπροσανατολισμός της ουσίας, της αλήθειας και του πραγματικού ζητούμενου. Αν έρθουμε τώρα σ’ εμάς, το να βρισκόμαστε σε μια κατάσταση που ξέρουμε ακριβώς τι συμβαίνει και ξαφνικά καλούμαστε να βιώσουμε, μέσω παραπλανητικών συμπεριφορών και πλασματικών επιχειρημάτων, κάτι εντελώς άλλο που δεν αγγίζει στο ελάχιστο την πραγματικότητα, δημιουργεί ένα είδος ψυχοσυναισθηματικού εκτοπίσματος.

Η ανάγκη που γεννιέται στο να χρειάζεται ν’ απολογούμαστε κάποιες φορές για το κάθε τι, λες κι η ευθύνη είναι ολότελα δική μας, μπορεί εύκολα να είναι κι η αιτία μιας ψυχικής κατάρρευσης. Δεν είναι διόλου εύκολο ούτε και σύνηθες, ν’ αναγνωρίσουμε ότι έχουμε υπάρξει θύματα gaslighting. Ανατρέχοντας στις μνήμες μας, θα θυμηθούμε πρόσωπα που μας έκαναν να νιώσουμε ότι κάτι λάθος έχει συμβεί με την πραγματικότητα. Ότι νιώθαμε μόνιμα μπλοκαρισμένοι σ’ εκείνο το μπρος-πίσω status, ψάχνοντας να βρούμε το υποτιθέμενα σωστό, το πώς αξιολογήσαμε τόσο λανθασμένα μια κατάσταση κι εν τέλει ν’ ακυρώνουμε και να υποβιβάζουμε το συναίσθημά μας που κατά βάση ήταν αληθινό. Αυτή η ύπουλη τακτική χειραγώγησης ελλοχεύει σ’ όλες τις κατηγορίες των σχέσεων. Διαπροσωπικές, εργασιακές, οικογενειακές, ερωτικές. Λειτουργεί και χαμαιλεοντικά γι’ αυτό και χρήζει μεγάλης προσοχής.

Σε στιγμές που συναντήσαμε ανθρώπους που εξέφραζαν αυτόν τον απαράμιλλο εγωκεντρισμό, καλό θα ήταν να κρατούσαμε τους εαυτούς μας σε μια ασφαλή διαπροσωπική απόσταση προκειμένου να μη μας πετύχαιναν τα σκάγια αυτού του εκτοπισμένα αρρωστημένου εγώ τους. Άλλωστε, να έχουμε πάντα στα υπόψη, ότι ένας gaslighter έχει δανειστεί -χωρίς επιστροφή- με μεγάλη επιτυχία, τα χαρακτηριστικά ενός ναρκίσσου. Εκρηκτικά επικίνδυνος συνδυασμός. Βρισκόμαστε μπροστά σε χειραγωγικές συμπεριφορές με μοναδικό στόχο τη σταδιακή πνευματική μας κατάρρευση κι έκπτωση της αντιληπτικής μας ικανότητας. Φτάνουμε σε σημείο να διερωτώμεθα ποια είναι η ταυτότητά μας. Ό,τι ξεκινάει από –αυτ- απειλείται σημαντικά. Αυταξία, αυτοεκτίμηση, αυτοπεποίθηση, αυτοαγάπη αποχρωματίζονται.

Κι όλα αυτά μαζί μ’ εμάς γίνονται περιπαικτικές καρικατούρες στα χέρια των θυτών. Είναι λεπτές οι ισορροπίες που μπορεί να κυμανθεί μια gaslighting συμπεριφορά προς το θύμα. Πολύ συχνά, είναι τόσο ανεπαίσθητα εμφανής που δε γίνεται καν αντιληπτή. Εκεί φωλιάζει κι η δύναμη του θύτη, ο οποίος με συντονισμένο προγραμματισμό καταφέρνει να μας κάνει να νιώθουμε ότι χάνουμε το μυαλό μας. Όταν κάποιος μας συμπεριφέρεται με άσχημο τρόπο, είναι το ένα και τ’ αυτό. Δυστυχώς όμως συμβαίνει, να έχουμε δώσει τόση δύναμη στο θύτη, ώστε ο πρώτος που θα κατηγορήσουμε θα είναι ο εαυτός μας. Σε μια τέτοια περίσταση, επειδή έχει καταπατηθεί κάθε αίσθηση προσωπικών ορίων, κατά κάποιο τρόπο, το έχουμε επιτρέψει.

Η δύναμη λοιπόν που αντλείται από τον θύτη, προκύπτει απ’ τη δική μας αδυναμία ν’ αντιδράσουμε. Η εσκεμμένη απομόνωση κι αποστασιοποίησή μας από γνώριμα περιβάλλοντα θα πρέπει να κρούει τον εσωτερικό μας κώδωνα κινδύνου. Όλες οι προσωπικότητες που έχουν στοιχεία gaslighting διακατέχονται από έλλειψη ενσυναίσθησης αλλά χαρακτηρίζονται κι από μια δυναμική συσπείρωσης ατόμων που θα συναινέσουν μ’ αυτούς για να ισχυροποιηθεί η πλανεύτρα τακτική τους. Η τρωκτική αναζήτησή τους στη μόνιμη προσοχή των άλλων, ακόμη κι αν το ενδιαφέρον έχει μετατοπιστεί απ’ αυτούς, θα είναι πάντα προτεραιότητά τους γιατί έτσι τροφοδοτείται αέναα το εγώ τους.

Το ξεσκέπασμα αυτών των κακοποιητικών συμπεριφορών μπορεί να επιτευχθεί όταν έχουμε κοντά μας ανθρώπους που γνωρίζουν ποιοι πραγματικά είμαστε. Μπορούν να μας προστατεύσουν, αφυπνίζοντάς μας, γιατί τη δεδομένη στιγμή έχουν τη δύναμη της μη επιρροής κι αμεροληψίας από και προς τους θύτες, κάτι που δεν έχουμε εμείς. Δύνανται να τους διαβάσουν και να τους εκθέσουν γι’ αυτό ακριβώς που είναι καθώς είναι έξω απ’ το χορό. Είναι καίριας σημασίας, όταν νιώθουμε ότι χειραγωγούμαστε ψυχικά, να το επικοινωνούμε και να το κάνουμε γνωστό χωρίς φόβο στο ασφαλές περιβάλλον που θα έχουμε επιλέξει. Η πεποίθηση ότι κανείς δεν επιτρέπεται να μας κάνει να νιώθουμε άσχημα για τον εαυτό μας, θα πρέπει να κατοικοεδρεύει στο μυαλό και στην ψυχή μας ως πρώτη ουσία ύπαρξης.

«Maybe they aren’t conscious of the salt they’re pouring in your wounds, but they are when they tell you it’s sugar.»