Εκείνο, Εγώ και Υπερεγώ· οι τρεις συνιστώσες του εαυτού μας

Πολλοί οι θεωρητικοί της προσωπικότητας, κανένας τόσο γνωστός και πολυσυζητημένος όσο ο Sigmund Freud. Το 1923, διευρύνοντας την ήδη πρωτότυπη και συνάμα προκλητική για την εποχή θεωρία του, πρότεινε τα μέρη που συνιστούν την προσωπικότητα του ανθρώπου και που δεν είναι άλλα από το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ. Η αρχική του εκτίμηση, ότι αυτή απαρτίζεται από προσυνειδητές, συνειδητές και ασυνείδητες περιοχές που συνυπάρχουν και ενεργοποιούνται στο νου, αποδείχθηκε από τον ίδιο ανεπαρκής και κατέληξε έτσι να διαιρέσει το ψυχικό όργανο στα παραπάνω τρία μέρη που συμβολίζουν το Ηδονιστικό, το Πραγματικό και το Ιδεώδες μέρος της προσωπικότητας, αντίστοιχα.

Ας ρίξουμε μια ματιά σε μερικά μόνο μέρη της προσέγγισής του, για να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς λειτουργούμε, ανταποκρινόμενοι σε δυνάμεις που βρίσκονται μέσα αλλά και έξω από εμάς και καθοδηγούν τη συμπεριφορά μας. Το Εκείνο ή το «Αυτό», όπως αλλιώς αποκαλείται, απαλλαγμένο από κάθε είδους ηθική αναστολή, και λειτουργώντας με την αρχή της ηδονής και της απελευθέρωσης κάθε είδους έντασης, δεν υπακούει σε κανόνες. Αντιθέτως μοιάζει να έχει όλες τις ιδιότητες ενός ανθρώπου πολύ καλά μαθημένου να έχει ό,τι επιθυμεί τη στιγμή που το επιθυμεί. Ως το μέρος εκείνο της προσωπικότητας που είναι σαν «άλογο», δηλαδή δε διέπεται από καμία λογική, επιθυμεί την ικανοποίηση των βιολογικών και ερωτικών ορμών, αποφεύγοντας οποιουδήποτε είδους πόνο. Είναι απολύτως μη ηθικό και καθόλου δεν ενδιαφέρεται για τους κοινωνικούς κανόνες. Αποτελεί το ασυνείδητο μέρος του νου μας, σύμφωνα με την πρώιμη θεωρία του Φρόιντ και είναι εγγενές. Το πρωτόγονο αυτό μέρος αναζητά διαρκώς την ικανοποίηση των ενστίκτων της ζωής και του τέλους της ή της επιστροφής στην ανόργανη κατάσταση, καθώς και του έρωτα, χωρίς να νοιάζεται για τις συνέπειες.

Το Εγώ, το συνειδητό μας κομμάτι, σε αντιδιαστολή με το Εκείνο, υπόκειται στους κανόνες της πραγματικότητας και επιδιώκει την ικανοποίηση των αναγκών του δεύτερου σε αρμονία με αυτή. Λειτουργεί δηλαδή, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, σαν τον αναβάτη του αλόγου με το όνομα Εκείνο, ή αλλιώς σαν τον ανώτερο σύμβουλο που αναλαμβάνει την εκτέλεση των ορμών με τέτοιο τρόπο, ώστε να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Δομείται μέσα από τις εμπειρίες του ατόμου και επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες. Συχνά αναφέρεται ως ο «υπηρέτης δύο αφεντάδων», του «Εκείνο» και του «Υπερεγώ», που ανταγωνίζονται να αποκτήσουν τον έλεγχο και τα οποία και προσπαθεί να φέρει σε συμφωνία, δίνοντας μια διαρκή μάχη.

Το Υπερεγώ με τη σειρά του, ως ο τελευταίος δομικός λίθος της προσωπικότητας, αντικατοπτρίζει τη Συνείδηση του ανθρώπου και μοιάζει με την εσωτερική φωνή που υπενθυμίζει στο άτομο όλα όσα δεν πρέπει να κάνει. Λειτουργεί με τις αρχές και τους κανόνες που του υπαγορεύει η ηθική και εμπεριέχει την αντίληψη του ατόμου για το ποιος είναι και ποιος ιδανικά θα έπρεπε να είναι, ανταποκρινόμενος στις επιταγές του κοινωνικού συνόλου. Παράλληλα, εσωκλείει ενοχές και άγχη που του δημιουργεί η καταπίεση των ενστίκτων από την κοινωνία και τιμωρεί τη μη αποδεκτή συμπεριφορά με το αίσθημα κατωτερότητας, ενώ επιβραβεύει την αντίθετή της με αγάπη για τον εαυτό μας.

Θα έλεγε κανείς ότι, εάν το Εκείνο επιθυμεί να ικανοποιήσει μια ορμή για επαφή, το Εγώ πρέπει να την εκδηλώσει με τέτοιον τρόπο ώστε αυτή να είναι αποδεκτή από το Υπερεγώ. Με άλλα λόγια, το Εκείνο φαίνεται να λέει «Αυτό που θέλω, τώρα το θέλω!», το Υπερεγώ «Πω πω, τι φοβερό!» και το Εγώ «Μαμά μου, φοβάμαι πολύ!». Η σωστή συνεργασία των μερών της προσωπικότητας καθορίζει και το κατά πόσο το άτομο είναι υγιές, αλλά και το πόσο άγχος το διακατέχει. Το τελευταίο έρχεται ως απόρροια της σύγκρουσης που προκαλεί η εκπλήρωση των παρορμήσεων και η τιμωρία που μπορεί να συνεπάγεται αυτή από την κοινωνία.

Η βιβλιογραφία για την Ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόιντ αμέτρητη και η επιρροή του ανυπολόγιστη, αφού συνεχίζει να μας υπενθυμίζει ότι ο νους μας είναι πράγματι ένα πολύπλοκο όργανο. Οι απόψεις του -συχνά ακραίες για την εποχή του- σταθμός κι αρχή για πολλούς θεωρητικούς της προσωπικότητας, έθεσαν τις βάσεις για τη σύγχρονη επιστήμη της Ψυχολογίας. Δεν είναι καθόλου τυχαίο άλλωστε ότι είναι γνωστές ακόμη και σε ανθρώπους που δεν ασχολούνται ή δεν παραδέχονται την επιστήμη αυτή. Ακόμη και οι επικριτές του αναγνωρίζουν τη συνεκτικότητα των ιδεών του, που αντικατοπτρίζουν την πεποίθησή του ότι ο νους μας είναι ένα ενεργειακό σύστημα.

Ο Φρόιντ ήταν άνθρωπος που ζούσε στην εποχή του, αλλά και πέρα από αυτή. Σμιλεμένος από τις απόψεις του Ernst Brücke και τη «μηχανιστική» θεωρία του, που ήθελε τον άνθρωπο να διέπεται από τους νόμους της φυσικής και της χημείας, αλλά και από τον Α’ Παγκόσμιο που τον σημάδεψε με την απώλεια της κόρης του και τα σημαντικά γεγονότα που συνέβησαν τότε, μας έδωσε μια πολύ καλά δομημένη θεωρία που παρέχει εξηγήσεις για το πώς, το γιατί και το τι τελικά συνιστά την προσωπικότητα του ατόμου. Και το έκανε αυτό τονίζοντας τη σημασία των παρορμήσεων και τη συνεχή μάχη ανάμεσα στα πρωτόγονα μέρη μας, την πραγματικότητα και την κοινωνία.

Αν και αντιλαμβανόταν την κριτική που θα αποσπούσαν οι αυτοαναλύσεις του, δε δίστασε να κάνει γνωστό μέρος από την προσωπική ζωή του και να εκθέσει πτυχές της προσωπικότητάς του που αντανακλούν συγχρόνως τη θεωρία του. Αυτός ο άνδρας, μεγαλόψυχος κι αυταρχικός συνάμα, παρέμεινε πιστός στις ιδέες του «υπηρετώντας ένα ακατανίκητο πάθος…έναν τύραννο που βρέθηκε στο δρόμο μου… την ψυχολογία».