Εξουσιάζουν εκείνοι που κατά βάθος θέλουν να εξουσιαστούν

Σε όλους μας έχει τύχει να γνωρίσουμε ανθρώπους που θέλουν να ασκούν έλεγχο αλλά κι εμείς σε πολλές περιπτώσεις ίσως έχουμε επιθυμήσει να χειριστούμε τις συμπεριφορές των οικείων μας με τρόπο που εξυπηρετεί τα προσωπικά μας συμφέροντα. Ο έλεγχος των καταστάσεων και των συμπεριφορών των άλλων μοιάζει συχνά με την επιθυμία μας να αντλήσουμε ικανοποίηση ακόμη και μέσω του πόνου. Ποια είναι όμως η σχέση ανάμεσα στον χειρισμό και τον μαζοχισμό; Μα φυσικά, η κοινή ανάγκη των εμπλεκόμενων να ελέγχονται με τον τρόπο που ελέγχουν και να εξουσιάζονται όπως εξουσιάζουν.

Ο πατέρας της ψυχανάλυσης έχει αναφερθεί ιδιαίτερα σε άτομα που χαρακτηρίζονται από σαδομαζοχιστικές τάσεις και συνδέει τις ενέργειές τους με παθολογικά αίτια. Ο ίδιος εντοπίζει διαφορετικά είδη διαταραγμένων προσωπικοτήτων, ενώ ταυτόχρονα μιλά για την προσωπικότητα του «πρωκτικού τύπου», που συνδέει υποσυνείδητα την επιβολή εξουσίας με την απέκκριση των ακαθαρσιών. Παράλληλα χαρακτηρίζεται από μια «τριάδα», που αποτελείται από υπερβολική αγάπη για διαρκή καθαριότητα, χρήματα και εμμονή στις απόψεις του. Μια τέτοια προσωπικότητα δε χάνει ευκαιρία να κυριαρχεί στους άλλους και να κάνει τα πάντα για να ελέγχει τις αντιδράσεις και τις πράξεις τους. Αυτό νιώθει να του δίνει την ανάσα που του λείπει. Διακατέχεται από τσιγκουνιά και σύμφωνα με τους μελετητές, από κάποιου είδους «συναισθηματική δυσκοιλιότητα» ή αντίθετα «συναισθηματική ευκοιλιότητα», όταν αδυνατεί να κρατήσει για τον εαυτό του αυτά που σκέφτεται και νιώθει.

Νιώθει την ώθηση να επιδιώκει να εξουσιάζει και εκδηλώνει την θέλησή του αυτή με τρόπους που δε θεωρούνται γενικά αποδεκτοί ή και «φυσιολογικοί». Οι ψυχικές διαταραχές υποβόσκουν όμως και σε μια άλλη τριάδα. Ο σαδισμός, ο μαζοχισμός και ο χειρισμός σχετίζονται αρκετά μεταξύ τους ακριβώς επειδή υποδεικνύουν ότι οι αντίστοιχοι τύποι που προκύπτουν έχουν κάποια διαταραχή και κυρίως επειδή και στις τρεις περιπτώσεις εκδηλώνονται συναισθήματα επιβολής εξουσίας και ανάγκης για έλεγχο. Τα άτομα παρακινούνται από ενορμήσεις που τα κάνουν να επιδιώκουν να χειριστούν τους άλλους, αλλά και να αποτελέσουν αντικείμενα χειρισμού. Αυτό που αλλάζει είναι καθαρά το ποιος ασκεί την εξουσία σε ποιον.

Ο σαδισμός φαίνεται να είναι το άλλο μισό του μαζοχισμού. Ένα άτυπο alter ego του θα λέγαμε, αφού ο πρώτος αναφέρεται σε επιθυμία για επιβολή μέσω του πόνου ενώ ο δεύτερος σε ανάγκη ταπείνωσης και αίσθησης του ανήμπορου. Η ψυχοδυναμική-ψυχαναλυτική θεωρία κάνει λόγο για τις μαζοχιστικές τάσεις που αποτελούν ουσιαστικά διαστρέβλωση των έμφυτων χαρακτηριστικών της επιθετικότητας κάποιου και που συνδέονται άμεσα με την ερωτική του ζωή. Ο (σαδο)μαζοχισμός μπορεί να έχει ορισμένες διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα, έγκειται ωστόσο σε ένστικτα που αφορούν τη ζωή και το τέλος της και συνδέονται στενά με την ψυχοπαθολογία.

Ο σαδισμός στις σχέσεις συνοδεύεται από μια απάθεια για την ίδια τη σχέση που θυσιάζεται για χάρη της προσωπικής ευχαρίστησης του ενός. Χαρακτηρίζεται από τάσεις επιβολής, διαρκούς κριτικής και άσκηση ελέγχου με οποιονδήποτε τρόπο, ώστε να υποβιβάζεται ο ένας εκ των δύο, ενίοτε και να δέχεται αρνητικά σχόλια για το άτομό του. Ο άνθρωπος που υιοθετεί τον ρόλο του αυταρχικού συμβούλου επιδιώκει να επιβάλλει τη θέλησή του επικρίνοντας το ταίρι του με σκοπό να φαίνεται ανώτερος, ενώ το άλλο μέλος με τη σειρά του δίνει την εντύπωση ενός πειθήνιου ανθρώπου, που προσαρμόζεται στις απαιτήσεις του άλλου του μισού. Ο πρώτος χειρίζεται τον δεύτερο, που είναι πρόθυμος να γίνει παιχνίδι στα χέρια του, με απώτερο σκοπό να ικανοποιηθούν τα βαθύτερα ένστικτά τους, ενώ η υποψία ότι κάποια στιγμή ίσως οι ρόλοι ανατραπούν, είναι αυτή που κρατάει το ενδιαφέρον αμείωτο και για τους δύο.

Η εντύπωση βέβαια ότι ο μαζοχισμός εντοπίζεται μόνο στην ερωτική ζωή του ατόμου, είναι μάλλον λανθασμένη. Ο ψυχαναλυτής Χ. Ευαγγέλου κάνει λόγο για πολλούς που φαινομενικά ζουν μια κανονικότητα, αλλά στην πραγματικότητα επιθυμούν να γίνουν αγαπητοί με οποιονδήποτε τρόπο, αναζητώντας την τιμωρία ακόμη και με τρόπο συγκεκαλυμμένο. Οι ψυχολόγοι που ασχολούνται με τέτοια φαινόμενα εντοπίζουν την βάση του μαζοχισμού στην παιδική ηλικία.

Ακόμη και σε συμπεριφορές της καθημερινότητας, ο χειριστικός άνθρωπος επιδιώκει να επιβάλει τη δική του «σωστή» οπτική και φροντίζει το άλλο άτομο να λειτουργήσει με βάση αυτή. Η συγκεκριμένη ανάγκη του ωστόσο, υποδηλώνει πως ασυνείδητα επιθυμεί να τον χειριστούν και να τον υποβάλλουν σε διαδικασίες που φαινομενικά δε θα έκανε μόνος του. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος μέσω του οποίου τροφοδοτείται η ανάγκη των υποκειμένων να υποκύπτουν σε επιθυμίες άλλων ακόμη κι αν τους προκαλούν πόνο, λόγω της περίεργης ευχαρίστησης που αυτή η συμπεριφορά συνοδεύει.

Σε περίπτωση που εντοπίσουμε τέτοιου είδους συμπεριφορές, ας είμαστε προσεκτικοί στον τρόπο που θα δράσουμε. Ας μη θεωρούμε φυσιολογική οποιαδήποτε κίνηση χειρισμού, ακόμη κι αν την επιβάλλουμε εμείς. Με τη στάση μας ας διαψεύσουμε εκείνη την άτοπη αντίληψη που έρχεται να μας πείσει ότι «κατά κανόνα οι άνθρωποι θεωρούν φυσιολογικό να κατευθύνονται, να καθοδηγούνται, ακόμα και να κυριαρχούνται».