Πολιτισμός· πηγή ευτυχίας ή δυστυχίας;

Έρχεσαι κι εσύ αντιμέτωπος συχνά με αναβολή των σχεδίων σου, πολλαπλά και διαφορετικά εμπόδια που πρέπει να ξεπεράσεις και αναρωτιέσαι γιατί να ζεις σε μια κοινωνία που σε καταπιέζει ή που δεν αφουγκράζεται τις ανάγκες σου; Μάλλον αυτό είναι το συναίσθημα που βιώνουν οι περισσότεροι σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς, γι’ αυτό και σου προτείνουμε όχι φυσικά να αρνηθείς την καθημερινότητα και τις εμπειρίες σου αλλά να δεις τα πράγματα από διαφορετική οπτική. Είναι η κοινωνία και ο πολιτισμός μας πηγή δυστυχίας που θα έλεγε και ο Φρόιντ ή είναι τελικά πηγή ευτυχίας;

Το 1929 στο ομώνυμο βιβλίο του ο πατέρας της Ψυχανάλυσης θίγει την καταπίεση που δέχεται ο άνθρωπος από τον πολιτισμό. Συγκεκριμένα ο δεύτερος καλείται να βάλει φρένο στις επιθυμίες και τα ένστικτα του πρώτου -ερωτικά και επιθετικά- προκειμένου να τον βοηθήσει να ζει σε αρμονία με τους άλλους. Και για να γίνει αυτό ο άνθρωπος πρέπει να υπακούει σε νόμους που η κοινωνία έχει θεσπίσει και που εάν δεν τους τηρεί υποχρεούται να υποστεί τις συνέπειες. Η υπακοή έχει πολύ συχνά σοβαρές επιπτώσεις στον ψυχισμό του ατόμου οδηγώντας ακόμη και σε νεύρωση.

Από την άλλη μπορείς να φανταστείς μια κοινωνία που θα ζει στην αναρχία και ο καθένας θα πράττει κατά βούληση; Που τα δικαιώματά σου θα κινδυνεύουν να καταπατώνται καθημερινά χωρίς να μπορείς να απευθυνθείς κάπου για να βρεις το δίκιο σου;

Θα δανειστώ μια υπέροχη φράση του Σ. Ι. Καργάγκου που θέλει τον πολιτισμό «να βρίσκεται στην καρδιά μας» και όχι σε κάποιο Υπουργείο ή στην υπάρχουσα κληρονομιά μας. Έχει δίκιο γιατί η λέξη Πολιτισμός περικλείει πλήθος νοημάτων, φρονημάτων και αξιών. Αναφέρεται στην ευγένεια της ψυχής που γίνεται ευδιάκριτη σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής και όχι μόνο περιστασιακά. Περιλαμβάνει την αγωγή και την κοινωνική μας μόρφωση καθώς και την ενάρετη ανταπόκρισή μας στα καθημερινά γεγονότα της ζωής. Δεν είναι απλώς μια έννοια αφηρημένη που την ανασύρουμε για ακαδημαϊκούς σκοπούς. Εσωκλείει όλο το νοιάξιμο και τη συμπόνοια μας για τους άλλους, την ανάγκη για αυτοπραγμάτωση και αναδεικνύει τι σημαίνει τελικά να είμαστε άνθρωποι.

Οι πρόγονοί μας έλεγαν «μέτρον άριστον» και δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε μαζί τους αφού το να είναι κανείς πολιτισμένος δεν σημαίνει απαραίτητα να καταπιέζεται αλλά αντίθετα να πράττει με σύνεση και να υιοθετεί τη μέση οδό. Φανταστείτε να θέλαμε να ξεσπάσουμε τα ζωώδη ένστικτά μας μέρα μεσημέρι σε κάποιον άγνωστο που δεν τον ενδιαφέρουμε καθόλου. Δεν πρέπει η πολιτισμένη μας κοινωνία να μας εμποδίσει να αναστατώσουμε τον άλλο με μια επίθεση που ούτε φαντάζετε; Θα ήταν από την άλλη ωραίο να περπατάμε και να δεχθούμε επίθεση επειδή κάποιος άλλος έχει ορμές; Ο πολιτισμός έρχεται για να μας εξευγενίσει και όχι για να μας καταπιέσει. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι πρέπει να ζούμε με (αυτο)περιορισμούς και ενοχές για τις επιθυμίες μας. Σημαίνει όμως να είμαστε ελεύθεροι -εμείς και οι άλλοι- να εκφραστούμε με τρόπους κοινώς αποδεκτούς.

Είναι καλό να ζούμε σε μια κοινωνία που μας οριοθετεί αλλά ταυτόχρονα μας δείχνει τον δρόμο της εξέλιξης και που δε στέκεται εμπόδιο στη συμβίωσή μας με τους άλλους. Εάν την αντιλαμβανόμαστε κατ’ αυτό τον τρόπο θα είμαστε σίγουρα πιο ευτυχισμένοι αφού θα δρούμε μαζί της κι όχι ενάντιά της. Για να ζούμε σε μια πολιτισμένη κοινωνία πρέπει να είμαστε όλοι πολιτισμένοι αφού είναι γνωστό πως σμιλευόμαστε από το περιβάλλον μας με τον ίδιο τρόπο που το σμιλεύουμε και ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα είναι υψίστης σημασίας! Ξέρω ότι μπορεί να ακούγεται κάπως ιδανικό, ίσως και λίγο ουτοπικό, αλλά ας προσπαθήσουμε τουλάχιστον να αλλάξουμε τα κακώς κείμενα, αλλάζοντας τις σκέψεις και τις πράξεις μας· αλλάζοντας όσα –μικρά ή μεγάλα, λίγα ή πολλά- περνάνε από το δικό μας χέρι. Ας ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Μ. Γκάντι, «ας γίνουμε εμείς η αλλαγή που θέλουμε να δούμε στον κόσμο», ώστε να μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι είμαστε ευτυχισμένοι και κυρίως πολιτισμένοι κι ότι ο πολιτισμός είναι για εμάς πηγή ευτυχίας· όχι δυστυχίας!

Κάνοντας ανασκόπηση στα αγαθά του πολιτισμού μας, τα τεχνολογικά μας επιτεύγματα, τα υλικά-ανθρώπινα κατασκευάσματα, θα διαπιστώσουμε ότι είναι ανώφελα εάν εμείς οι ίδιοι δεν τα χρησιμοποιούμε με τρόπο που να μας εξυπηρετούν και όχι να τα (εξ)υπηρετούμε. Γι’ αυτό προέχει η προσωπική μας βελτίωση, ώστε να δικαιώσουμε όλους όσους υποστηρίζουν τη φράση που θα έπρεπε να προηγείται κάθε συζήτησης περί πολιτισμού, ότι η «Ψυχή του πολιτισμού είναι ο πολιτισμός της ψυχής»!

Μήπως τελικά δεν είναι ο Πολιτισμός μας η πηγή της δυστυχίας μας αλλά είναι ο τρόπος που διαχειριζόμαστε τις σχέσεις μας και τα αγαθά που συγκροτούν την όποια πολιτιστική και πολιτισμική μας ταυτότητα;