Μέχρι να ξεκινήσω να γράφω αυτό εδώ το κείμενο, ήξερα για την επανάληψη όσα ξέρουμε όλοι από το δημοτικό ότι δηλαδή είναι μήτηρ πάσης μαθήσεως και δεν είχα ιδέα σχετικά με το φαινόμενο της καταναγκαστικής επανάληψης του Freud. Αναρωτήθηκα τι μπορεί να εννοούσε, έψαξα, περιπλανήθηκα αρκετά, γιατί όταν διαβάζεις κάτι είσαι σχεδόν σίγουρος ότι στο τέλος το έχεις κι εσύ, αλλά για την ώρα πάμε μαζί να δούμε πού βασίζεται αυτή η θεωρία του σχετικά με τις ανθρώπινες συμπεριφορές και τις καταστάσεις που βιώνουν οι άνθρωποι, από τα πρώτα τους χρόνια μέχρι και σήμερα.
Ο όρος του καταναγκασμού της επανάληψης αναφέρεται για πρώτη φόρα από τον Freud το 1914, στο έργο του «Ανάμνηση, Επανάληψη, Επεξεργασία». Πρόκειται για την ασυνείδητη -τις περισσότερες φορές- τάση των ανθρώπων να επαναφέρουν γεγονότα του παρελθόντος που προκάλεσαν πόνο. Ουσιαστικά σύμφωνα με τον Freud μια κατάσταση του τώρα, που βιώνεται δηλαδή από το άτομο στο παρόν, συντονίζεται με μια συναισθηματική κατάσταση στο τότε, η οποία φέρει αρνητικά συναισθήματα και δυσάρεστες αναμνήσεις. Κάτι που επαναλαμβάνεται ως κατάσταση και συναίσθημα έχει τον λόγο και το νόημά του.
Είναι αλήθεια πως οι άνθρωποι ακόμα κι εκείνα που πονάνε δε θέλουν να ξεχνιούνται. Αναπτύσσουν μηχανισμούς και τρόπους για να μπορούν να μεταφέρονται σε καθοριστικά σημεία της ζωής τους και να μπορούν να τ’ αναβιώνουν. Πρόκειται για μία ισχυρή εσωτερική δύναμη που τους κάνει να ανατρέχουν σε πεπερασμένες εμπειρίες, που ο ψυχισμός τους επιλέγει να θυμάται, ακόμα κι αν πρόκειται για στιγμές που τους έκαναν να υποφέρουν. Ο Freud παρατηρεί και περιγράφει, αυτήν τη ροπή των ατόμων να επαναλαμβάνουν δυσάρεστα γεγονότα, είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, είτε στην καθημερινότητα, είτε στα όνειρά τους.
Κάποιες φορές δεν αναπαράγει την ανάμνηση και τις εικόνες αυτής της εμπειρίας, αλλά την πράξη του παρελθόντος και χωρίς να το καταλαβαίνει την επαναλαμβάνει και την επαναφέρει στο παρόν του. Για παράδειγμα, αν το άτομο έχει βιώσει στο παρελθόν χειριστική συμπεριφορά μέσα στη σχέση, γεγονός που έχει «αφήσει» ανασφάλειες και πληγές, προσπαθεί μέσω των καινούριων σχέσεων που δημιουργεί να έρθει αντιμέτωπος ξανά με μία τέτοια εμπειρία. Θέλει να ξαναζήσει από την αρχή την ιστορία, ακόμα κι αν ήταν αρκετά επίπονη για τον ίδιο και τον ψυχισμό του.
Φυσικά αυτός ο μηχανισμός -της καταναγκαστικής επανάληψης- που αναπτύσσει ο άνθρωπος απέναντι σε τραυματικές εμπειρίες εξυπηρετεί έναν σκοπό. Αυτή η εσωτερική πίεση για επανάληψη χρησιμεύει, ώστε να μπορέσει πλέον να αποκτήσει τον έλεγχο της κατάστασης που κάποτε δεν μπόρεσε να ελέγξει. Να μπορέσει να πετύχει, όσα δεν κατάφερε όταν έζησε για πρώτη φορά την άσχημη εμπειρία που του προκάλεσε πόνο. Ο άνθρωπος που έχει τραυματιστεί, στην προσπάθειά του να προστατεύσει τον εαυτό του αναπτύσσει αυτόν τον καταναγκασμό για να επιστρέψει μ’ έναν τρόπο στο τραύμα και να το οριοθετήσει αυτήν τη φορά, να μπορέσει ουσιαστικά να του επιβληθεί και να το κερδίσει.
Κάποιες φορές αυτές οι επαναλήψεις αποτελούν την ευκαιρία για επεξεργασία του τραύματος που θα φέρει μια διαφορετική ανάγνωση και θα ανατρέψει την μέχρι τώρα ανάμνηση με μια λιγότερο δυσάρεστη κατεύθυνση. Αυτή είναι ίσως η πιο θετική προσέγγιση της καταναγκαστικής επανάληψης, γιατί συνήθως ο άνθρωπος που υποβάλλει τον εαυτό του σ’ αυτήν τη διαδικασία δεν οδηγείται σε καμία περαιτέρω επεξεργασία που μπορεί να το βοηθήσει.
Η ιδέα που έχει ο άνθρωπος στο μυαλό του ότι πρέπει να επαναλάβει κάτι, είναι ο ψυχαναγκασμός και η πράξη αυτής της επανάληψης είναι ο καταναγκασμός. Τις περισσότερες φορές αυτή η διεργασία συμβαίνει στο ασυνείδητο- αγαπημένο πεδίο μελέτης του Freud. Μπορεί να βιώσει ξανά τα ίδια δυσάρεστα συναισθήματα ακόμα και σε διαφορετικό πλαίσιο σε σχέση με την πρώτη φορά, ακόμα κι αν σχετίζεται με διαφορετικούς ανθρώπους και καταστάσεις, μπορεί ν’ αντιμετωπίσει το ίδιο συναισθηματικό αδιέξοδο. Η πρόθεσή του είναι να το ελέγξει, αλλά τελικά το αποτέλεσμα είναι πολύ πιο δυσάρεστο αφού βιώνει εκ νέου μια άσχημη εμπειρία του παρελθόντος και μάλιστα, ακόμα κι αν έχει ξεχαστεί, την επαναφέρει στην παρούσα ζωή του.
Όλη αυτή η διαδικασία και τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα συμπεριφοράς δεν είναι άσχετα από την παιδική ηλικία του ατόμου. Αν το οικογενειακό περιβάλλον ήταν ασταθές, με εντάσεις, καταχρήσεις και δυσκολίες, στην ενήλικη ζωή ο άνθρωπος αυτός θα δημιουργεί σχέσεις με αυτά τα χαρακτηριστικά. Μιας κι αυτά έχει μάθει να διαχειρίζεται και σε μια ταυτόχρονη προσπάθεια να ξαναζήσει την ιστορία εξαρχής, να μπορέσει να οριοθετήσει την κατάσταση, να φροντίσει το τραύμα, να συγχωρήσει τους ανθρώπους που σχετίζονται και να μπορέσει να δώσει μια διαφορετική ερμηνεία και κατεύθυνση.
Η επανάληψη μιας τραυματικής κατάστασης που ανήκει στο παρελθόν και φέρει μαζί της συναισθήματα πόνου, θλίψης, απογοήτευσης, συγκρούσεων, είναι αναμφίβολα μια επίπονη διεργασία. Μια λειτουργία του ανθρώπινου ψυχισμού που αν δεν εντοπιστεί, αναγνωριστεί κι επικοινωνηθεί, παραμένει μόνο μια ασυνείδητη αναπαράσταση, που οδηγεί συνήθως σ΄ έναν νέο τραυματισμό. Εάν όμως εντοπιστεί και γίνει λέξεις, ειδικά στο πλαίσιο θεραπείας, μπορεί το άτομο να έρθει σε επαφή με αυτές τις ασυνείδητες διεργασίες και πλέον να περάσουν στον συνειδητό έλεγχό του ώστε να οδηγηθεί στην ίαση. Χρειάζεται το σθένος να το παραδεχτεί εκείνος που το βιώνει, να το αποδεχτεί κι έτσι η ανάμνηση μιας παρελθούσας τραυματικής εμπειρίας να γίνει τελικά η αρχή της θεραπείας της.
Σ’ έναν βαθμό οι άνθρωποι που φέρουν τραυματικές εμπειρίες ως παιδιά, αναπαράγουν τις πληγές τους για να μπορέσουν ως ενήλικες πια να τα αντιμετωπίσουν. Να αποδείξουν στον εαυτό τους και στους γύρω ότι δεν είναι τα μικρά αδύναμα πλασματάκια του παρελθόντος που δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν παρόμοιες καταστάσεις, αλλά δυνατοί κι ανεξάρτητοι ενήλικες που βάζουν όρια, έχουν τον έλεγχο και μέσω αυτού να αλλάξουν και την εξέλιξη της ζωής τους.
Σε κάθε περίπτωση, επειδή πρόκειται για το πιο πολύπλοκο ον, τον άνθρωπο κι επειδή ό,τι αφορά το ασυνείδητο είναι πολύ πιο δύσκολο να το παραδεχτεί πως χρειάζεται βοήθεια, για την επίλυση τέτοιων καταστάσεων χρειάζεται να βρει εκείνους τους τρόπους που είναι περισσότερο λειτουργικοί και δεν καλύπτουν προσωρινά το τραύμα. Για να μη γίνονται οι αναμνήσεις ο λόγος να φοβάται να θυμάται.
Θέλουμε και τη δική σου άποψη!
Στείλε το άρθρο σου στο info@pillowfights.gr και μπες στη μεγαλύτερη αρθρογραφική ομάδα!
Μάθε περισσότερα ΕΔΩ!
Συντάκτης: Ελεάννα Μαυροπούλου
Επιμέλεια κειμένου: Γιοβάννα Κοντονικολάου
Επιμέλεια κειμένου: Γιοβάννα Κοντονικολάου
