Ο φασισμός που κρύβεται στο groupthink

Από τη στιγμή που παίρνουμε την πρώτη μας ανάσα σε αυτόν τον κόσμο είμαστε ήδη μέλη πολλών περισσότερων ομάδων από αυτές που φανταζόμαστε. Η έκφραση «να σας ζήσει το καινούριο μέλος» υποδηλώνει την ένταξή μας σε μια από τις πρώτες μας ομάδες. Το φύλο μας, η εθνικότητά μας, ο τόπος γέννησής μας είναι στοιχεία που αυτόματα μας εντάσσουν σε άλλες ομάδες. Ομάδα θεωρείται ένα σύνολο ατόμων που αποτελείται τουλάχιστον από 2 μέλη. Οι ομάδες στις οποίες ανήκουμε καθορίζουν σημαντικά το είδος/τρόπο της ζωής που ζούμε, αλλά και το τι άτομα είμαστε αφού κοινωνικοποιούμαστε, παίζουμε, εργαζόμαστε με ομάδες και μέσα σε ομάδες.

Η εξέλιξη της ζωής μας, επίσης, επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από αποφάσεις που παίρνονται μέσα σε ομάδες (οικογένεια/φροντιστές, επιτροπές, κοινοβουλευτικές ομάδες κ.α). Υπάρχουν, λοιπόν, ομάδες στις οποίες ανήκουμε αυτόματα και άλλες που είμαστε μέλη κατ’ επιλογήν. Η έννοια και ο ρόλος τους είναι ζωτικής σημασίας για τη ζωή μας και η ένταξή μας σε αυτές έχει πληθώρα πλεονεκτημάτων που ξεκινούν από την επιβίωσή μας και φτάνουν μέχρι την ευημερία μας. Παρ’ όλ’ αυτά, υπάρχουν και περιπτώσεις κατά τις οποίες η εκούσια συμμετοχή μας σε κάποια ομάδα ή ομάδες δεν είναι ευνοϊκή για την περαιτέρω εξέλιξη κι ανάπτυξή μας.

Όσο μεγαλώνουμε αντιλαμβανόμαστε περισσότερο την ανάγκη μας να νιώθουμε πως ανήκουμε κάπου. Αυτή η εγγενής ανάγκη αποτελεί και το κυρίαρχο κίνητρο ώστε να ενταχθούμε σε ομάδες. Οι λόγοι ένταξης αρκετοί. Κοινοί στόχοι, κοινές στάσεις, συμπεριφορές, πεποιθήσεις και αξίες, η αίσθηση της προστασίας και της δυνατότητας επίτευξης πιο σύνθετων στόχων, η υποστήριξη, η αποφυγή της μοναξιάς είναι κάποιοι από τους βασικούς. Επιπλέον, όταν η σύνδεσή μας με άλλους ανθρώπους βιώνεται ως πετυχημένη, αυτό έχει ενισχυτική δράση ως προς την αίσθηση που έχουμε όσον αφορά την αυτοαξία και αυτοεκτίμησή μας.

Μέσα στα πλαίσια της ομάδας εκτελούνται ποικίλα έργα, ένα εκ των οποίων είναι η λήψη αποφάσεων, το οποίο κατατάσσεται στα σημαντικότερα. Τα τελευταία έτη ο κλάδος της κοινωνικής ψυχολογίας έχει ασχοληθεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον με το κατά πόσο η ομαδική λήψη απόφασης διαφέρει από την ατομική, αν τελικά υπερτερεί ή όχι και ποιες είναι οι διαδικασίες που ακολουθούνται. Όπως κάθε ομάδα έχει τους δικούς της ρητούς ή άρρητους κανόνες, έτσι κι η ομαδική λήψη απόφασης έχει τους δικούς της κανόνες που διαμορφώνουν τον τελικό χαρακτήρα της απόφασης. Η δύναμη της πλειοψηφίας, η ομοφωνία, ο τρόπος που κατανέμεται η ισχύ ανάμεσα στα μέλη, η αυστηρότητα όσον αφορά την ύπαρξη ομοφωνίας (ο βαθμός της πίεσης, δηλαδή, που δέχονται τα μέλη που έχουν διαφορετική άποψη ώστε να συμμορφωθούν στην κοινή γραμμή της ομάδας) είναι κάποιοι από αυτούς τους κανόνες. Επιπλέον, σημαντικό στοιχείο τόσο στη διαδικασία της λήψης απόφασης όσο και στην ποιότητα του τελικού αποτελέσματος παίζει η ύπαρξη ηγετικής μορφής μέσα στην ομάδα ή ο ορισμός αντιπροσώπων.

Κάποιες φορές οι διαδικασίες που ακολουθούνται μέσα στην ομάδα για να ληφθεί μια απόφαση είναι άρτιες και παράγουν καλές αποφάσεις. Άλλες φορές, όμως, οι διαδικασίες είναι ατελείς με αποτέλεσμα να οδηγούν στις λεγόμενες κακές αποφάσεις. Ο Javis (1972) για να περιγράψει αυτή τη διαδικασία εισήγαγε τον όρο groupthink. Το groupthink είναι ένας τρόπος σκέψης κατά τον οποίο η ύπαρξη ομοφωνίας αποτελεί σημαντικό παράγοντα, γι’ αυτό και η πολυφωνία καταστέλλεται ως απειλητικό στοιχείο για τη διατήρηση της συνοχής της ομάδας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ασκείται, έμμεσα ή άμεσα, ιδιαίτερη πίεση στα μέλη που αποκλίνουν από τη θέση της ομάδας να συμμορφωθούν με αυτήν κι υπάρχει έντονη τάση να αμφισβητείται ή να απορρίπτεται οποιαδήποτε αντίθεση άποψη.

Επιπλέον, η υπερβολική ανάγκη για διατήρηση της συνοχής αποτρέπει σε μεγάλο βαθμό να ακουστούν γνώμες ειδικών, κρατά την ομάδα αποκομμένη από εξωτερικές επιρροές και πληροφορίες, μειώνει αισθητά την αντικειμενικότητα κυρίως στο κομμάτι της ηγεσίας και δημιουργεί άγχος στα μέλη ως προς την ύπαρξη εξωτερικών απειλών. Από την άλλη το groupthink προσφέρει την αίσθηση στα μέλη του πως είναι άτρωτα ενώ ταυτόχρονα δυναμώνει την πεποίθηση πως η ομάδα έχει δίκιο και ενισχύει ή δημιουργεί στερεότυπα για τα άτομα που βρίσκονται έξω από αυτήν. Όλα τα παραπάνω που συνθέτουν το groupthink έχουν ως αποτέλεσμα τα μέλη τους να λαμβάνουν αποφάσεις οι οποίες τελικά παράγουν μη ευνοϊκά ή ακόμα και αποτυχημένα αποτελέσματα.

Η ανάγκη να ανήκουμε κάπου, να μη νιώθουμε αποκομμένοι, να αποφύγουμε το αίσθημα της μοναξιάς, η δύναμη που μας δίνει η αίσθηση της ομοφωνίας, η πεποίθηση «για να το λένε οι περισσότεροι, μάλλον έτσι είναι», καμιά φορά μας παρασέρνει να υιοθετούμε ως τρόπο σκέψης το groupthink και τελικά να καταλήγουμε να λαμβάνουμε αποφάσεις χωρίς να νιώθουμε πως μας αντιπροσωπεύουν, παραγκωνίζοντας αισθητά την κριτική μας ικανότητα, αλλοιώνοντας ή ακόμα κι εξαλείφοντας τον προσωπικό μας τρόπο σκέψης, ωθώντας μας τελικά στη λήψη κακών αποφάσεων.

Κάποιες ερωτήσεις που μπορούν να μας βοηθήσουν ώστε ν’ αποφύγουμε ή να αντιληφθούμε ότι μπορεί να υιοθετούμε το groupthink είναι οι εξής: «εισακούγεται η άποψή μου;/λαμβάνεται υπόψη;», «υπάρχει πολυφωνία;/ακούγονται άλλες απόψεις;», «νιώθω άνετα να εκφραστώ ελεύθερα;», «ταιριάζει ο κώδικας ηθικής μου/οι αξίες μου με αυτά που πρεσβεύει η ομάδα;», «νιώθω πως υπάρχει ισοκατανομή ισχύος ανάμεσα στα μέλη;». Αν υπάρχει ηγετική φιγούρα: «έχει την τάση να επιβάλλεται, να νουθετεί, να κατευθύνει ή να εξισορροπεί;».

Όσο μοναχικοί κι αν νιώθουμε η ύπαρξή μας μέσα σε ομάδες είναι αναπόφευκτη, όπως αναπόφευκτο είναι και ο τρόπος σκέψης μας να επηρεάζει και να επηρεάζεται. Κάποιες φορές ίσως να μην είναι τόσο ευδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στον προσωπικό μας τρόπο σκέψης κι αυτόν που μπορεί να υιοθετήσαμε ως μέλη μιας ομάδας. Επειδή, όμως, η λήψη των αποφάσεων που παίρνουμε είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τρόπο σκέψης μας, για να αυξήσουμε τις πιθανότητες να αποφύγουμε αποφάσεις που θα οδηγήσουν σε μη ευνοϊκά αποτελέσματα, είναι σημαντικό να αξιολογούμε τη διαδικασία που ακολουθήσαμε καθώς και τις ομάδες μέσα στις οποίες κινούμαστε. Και να μην ξεχνάμε ότι ομάδα θεωρείται οποιοδήποτε σύνολο ατόμων περιλαμβάνει τουλάχιστον 2 μέλη.

Βιβλιογραφία: Javis, I. L. (1972). Victims of Groupthink: A Psychological Study of Foreign-Policy Decisions and Fiascoes. Boston, MA: Houghton Mifflin.

Θέλουμε και τη δική σου άποψη!

Στείλε το άρθρο σου στο info@pillowfights.gr και μπες στη μεγαλύτερη αρθρογραφική ομάδα!

Μάθε περισσότερα ΕΔΩ!