Φαντάσου ότι μέσα στο κεφάλι σου υπάρχουν δύο διαφορετικά ανθρωπάκια. Το ένα είναι λίγο πιο ζωηρό και ατίθασο. Έχει την τάση να λειτουργεί αυθόρμητα, να μη σκέφτεται πάρα πολύ πριν βγάλει συμπεράσματα. Είναι λιγάκι πεισματάρικο και μισεί να του λες ότι κάνει λάθος -έχει βλέπεις και λίγο παραπάνω εγωισμό. Το άλλο φαντάσου το σαν έναν ανθρωπάκο λίγο πιο σκεπτόμενο. Του αρέσει να αναλύει, να ακούει και να αξιολογεί στοιχεία και καταστάσεις. Αυτά τα δύο ανθρωπάκια είναι συγκάτοικοι (όχι στην τρέλα -αν και σίγουρα θα μπορούσαν), συζητάνε και προσπαθούν με κάθε τρόπο να επηρεάσουν το ένα το άλλο. Τα ανθρωπάκια αυτά είναι γνωστά ως το συνειδητό και το ασυνείδητο.
Πολλές φορές σαν άνθρωποι έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι το συνειδητό είναι αυτό που έχει τον έλεγχο, αν όμως θελήσουμε να είμαστε λίγο πιο ειλικρινείς θα δούμε ότι το συνειδητό μπορεί να οδηγεί πράξεις και σκέψεις, αλλά το υποσυνείδητο είναι αυτό που καθοδηγεί.
Σου έχει τύχει ας πούμε ποτέ να ακούσεις κάποιο επιχείρημα που αντικρούει μία άποψή σου και νιώσεις εκνευρισμό; Ή μήπως σου έχει τύχει να ψάχνεις πληροφορίες για ένα θέμα, αλλά να καταλήγεις να διαβάζει μόνο όσα συμφωνούν με την άποψη που ήδη είχες επί του συγκεκριμένου θέματος, αγνοώντας τα υπόλοιπα ως «μη έγκυρα»; Μήπως κάποια στιγμή που εκνευρίστηκες με μία συμπεριφορά του συντρόφου σου, παρέμεινες εξίσου εκνευρισμένος ακόμη και όταν σου έδωσε μία λογική και βάσιμη εξήγηση για τη συμπεριφορά του; Ακόμη και αν τα σκηνικά αυτά σου φαίνονται άσχετα μεταξύ τους, έχουν την ίδια βάση. Και αυτή είναι ότι εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή παίρνει τα ηνία του μυαλού μας το λίγο πιο ατίθασο ανθρωπάκι που όλοι κρύβουμε μέσα μας και μας οδηγεί σε έναν πολύ συγκεκριμένο δρόμο και τρόπο σκέψης. Αυτόν που οι ειδικοί ονομάζουν Confirmation Bias ή αλλιώς προκατάληψη επιβεβαίωσης και έχει να κάνει με τον τρόπο που το μυαλό μας μάς κάνει να δίνουμε μεγαλύτερη βαρύτητα σε όσες πληροφορίες και στοιχεία ταιριάζουν με την άποψή μας.
Κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει 100% από τη συγκεκριμένη προκατάληψη και τα επακόλουθά της, μιας κατά μία έννοια είναι κάτι γραμμένο στο DNA μας. Βλέπεις κάθε φορά που υιοθετούμε μία άποψη ή μία ιδέα, το υποσυνείδητό μας, το ατίθασο ανθρωπάκι (το οποίο είναι και λίγο πιο συναισθηματικό) δένεται μαζί της. Την κάνει δική του και ταυτίζεται με αυτήν. Οπότε όταν έρθει κάποιος να την αντικρούσει ή να την κατακρίνει, το ανθρωπάκι αυτό έρχεται και μας φωνάζει με όλη του τη δύναμη ότι δεχόμαστε προσωπική επίθεση. Μας βάζει λοιπόν στη διαδικασία της άμυνας, η οποία περιλαμβάνει θυμό, άρνηση και αποστροφή.
Φυσικά δεν είναι κάθε περίπτωση ίδια. Υπάρχουν παράγοντες που παίζουν ρόλο στο πόσο έντονα θα το βιώσουμε, όλοι όμως οι παράγοντες έχουν να κάνουν με το πόσο έχει δεθεί τελικά το υποσυνείδητό μας με την εν λόγω άποψη. Όλες οι πληροφορίες που συλλέγουμε στη ζωή μας διαμορφώνουν ένα «γνωσιακό δέντρο». Οι απόψεις μας σχηματίζουν τον πυρήνα ή αλλιώς τον κορμό. Όσο πιο κοντά λοιπόν στον κορμό χτυπήσουμε τόσο πιο δύσκολο θα γίνει να βρούμε οποιοδήποτε σημάδι διαλλακτικότητας, ενώ όσο απομακρυνόμαστε τόσο πιο εύκολα θα είναι τα πράγματα.
Άλλος παράγοντας που παίζει ρόλο είναι ο χρόνος έχει επενδυθεί σε αυτή την άποψη, και αυτό γιατί το ανθρωπάκι μας έχει λίγο παραπάνω εγωισμό. Δε θέλει λοιπόν σε καμία περίπτωση να παραδεχτεί ότι ο χρόνος του πήγε χαμένος και έτσι φροντίζει να δικαιολογήσει με κάθε τρόπο την άποψή του βλέποντας μόνο όσα συνηγορούν σε αυτή.
Ένα από τα συχνότερα λάθη που μπορούμε να κάνουμε για να τροφοδοτήσουμε το confirmation bias είναι να καταλήξουμε πρώτα σε ένα συμπέρασμα και μετά να ψάξουμε για τα απαραίτητα στοιχεία. Για την ακρίβεια πέφτουμε στην παγίδα να ψάξουμε πληροφορίες μόνο και μόνο για να τεκμηριώσουμε όσα πιστεύουμε. Ξεχνάμε όμως κάτι βασικό: στοιχεία πάντα θα βρεθούν, ό,τι και αν θέλουμε να υποστηρίξουμε. Αν υιοθετήσουμε λοιπόν μία έτοιμη, συμφέρουσα για εμάς θεωρία, το να τη στηρίξουμε θα είναι το πλέον εύκολο, ακόμη και αν χρειαστεί να τροποποιήσουμε πληροφορίες ή να αγνοήσουμε τελείως μερικές άλλες. Να αλλάξουμε όμως έπειτα γνώμη θα είναι δύσκολο.
Ο φυσικός Lawrence M. Krauss αναφερόμενος στην προκατάληψη επιβεβαίωσης ανέφερε πως «αυτή είναι η δύναμη που δίνει η επιστήμη. Η συνειδητοποίηση ότι το να υποθέτεις πως ξέρεις την απάντηση πριν κάνεις την ερώτηση είναι εσφαλμένος τρόπος σκέψης». Και είχε δίκιο. Η δύναμη που σου δίνει το να γνωρίζεις το πώς λειτουργεί το confirmation bias, είναι ότι έπειτα μπορείς να το αναγνωρίσεις και να φερθείς ανάλογα.
Αν το εντοπίσεις λοιπόν στον συνομιλητή σου μη βιαστείς να τον πεις πεισματάρη ή ξεροκέφαλο. Αντιμετώπισε τον με λιγότερη απολυτότητα και μεγαλύτερη ευγένεια. Δώσε σε εκείνο το μικρό ανθρωπάκι να καταλάβει ότι δε δέχεται επίθεση. Εστίασε αλλού, αντί να εξηγήσεις το κακό που θα κάνει η άποψή του δείξε πώς αυτή η διαφορετική άποψη που του παρουσιάζεις μπορεί να τον ωφελήσει.
Αν πάλι το εντοπίσεις σε σένα, κάνε μία παύση για να βοηθήσεις το υποσυνείδητο σου να χαλαρώσει. Προσπάθησε να είσαι ανοιχτός στο ενδεχόμενο του λάθους ή έστω να είσαι ανοιχτός στο να ακούσεις πριν απορρίψεις. Προσπάθησε συνειδητά να βγεις από τα στενά κουτάκια της άποψής σου, αξιολόγησε τις πηγές σου και κάνε μία προσπάθεια να αφήσεις στην άκρη τι είναι πιο συμφέρον ή το τι κατά βάθος θα ήθελες να ισχύει.
Γενικά κάνε μία προσπάθεια να γνωρίσεις αυτά τα δύο μικρά ανθρωπάκια που λέγονται συνειδητό και ασυνείδητο και άσε τον εαυτό σου να εντυπωσιαστεί από το πόσο αυτόνομα λειτουργούν. Μην τα κατακρίνεις, θαύμασέ τα, κατάλαβέ τα, και ίσως τότε –και μόνο τότε– να αποκτήσεις και έναν μικρό έλεγχο πάνω τους.
Συντάκτης: Μαρία Ρουσσάκη
Επιμέλεια κειμένου: Βασιλική Γ.
Επιμέλεια κειμένου: Βασιλική Γ.
