Πόσο κακός σου επιτρέπει η ηθική σου να γίνεις;

Αν μπορούσες να σκοτώσεις κάποιον χωρίς να υποστείς τις συνέπειες θα το έκανες; Μη βιαστείς να τρομάξεις ή να θυμώσεις με την παραπάνω ακραία ερώτηση. Η ψυχοσύνθεση των ανθρώπων είναι κάτι που, σε αντίθεση με κάποια ίσως αρχέγονα ένστικτά μας, διαμορφώνεται μέσα από πολλούς παράγοντες κυρίως περιβαλλοντικούς κι ας έχει κι εκείνη κάποια ενστικτώδη βάση ανά περιπτώσεις. Όλοι οι άνθρωποι έχουμε μια προσωπική ηθική στην οποία είτε καταλήξαμε οι ίδιοι έπειτα από διερεύνηση του κόσμου και του μέσα μας είτε μας την κληροδότησαν οι κηδεμόνες μας κι εμείς την υιοθετήσαμε δίχως να τους αμφισβητήσουμε ποτέ. Ωστόσο δεν είναι λίγα και τα ηθικά διλήμματα που μπορεί να αντιμετωπίζουμε κατά καιρούς και λόγω των κοινωνικών στερεοτύπων τα οποία τείνουν να αποτελούν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο άγραφους κανόνες ουκ ολίγες φορές.

Τι ισχύει, όμως, στην πραγματικότητα με τα συναισθήματά μας, τα ένστικτά μας και το υποσυνείδητό μας και πώς αυτά επηρεάζουν το ένα το άλλο; Τα αχαρτογράφητα νερά σε αυτό το οποίο ποιητικά ίσως ονομάζουμε ψυχή μπορεί σε επίπεδο εγκεφάλου (ο οποίος ουσιαστικά καθορίζει τον ψυχισμό μας για όσους δεν αρέσκονται στις ποιητικές εκφράσεις) να μη μοιάζουν τόσο αχανή όσο κάποτε όμως δεν παύουν να υπάρχουν. Κάπως έτσι γηράσκουμε αεί διδασκόμενοι και σε αυτόν τον τομέα ψάχνοντας, παρατηρώντας, ερευνώντας και διαρκώς πειραματιζόμενοι.

Πόσο απαραίτητος είναι άραγε, λοιπόν, ο εκφοβισμός μέσω επικείμενων κυρώσεων για τις διάφορες ακραίες και μη περιστάσεις; Μας εμποδίζουν όντως οι κυρώσεις να καταφύγουμε σε εγκληματικές ενέργειες ή μήπως δεν παίζουν τόσο μεγάλο ρόλο όσο πιστεύουμε; Δεν μπορεί να μιλήσει κανείς απόλυτα ούτε σε αυτήν την περίπτωση, φυσικά, αφού κάθε περίσταση διαφέρει, όμως ας εξερευνήσουμε όσο μπορούμε το μέσα μας για να δούμε τι μπορεί να συμβαίνει έστω και σε γενικές γραμμές.

Οι περισσότεροι από εμάς έστω μία φορά στη ζωή μας έχουμε χάσει τον έλεγχο σε κάποιον τομέα. Συνήθως η κατάσταση κατά την οποία απειλούνται άμεσα τα όριά μας είναι η οργή, η συναισθηματική φόρτιση. Η οργή μπορεί να μας συστήσει κομμάτια του εαυτού μας τρομακτικά ακόμη και για εμάς τους ίδιους, εξ ου κι η φράση «εκτός εαυτού» που χρησιμοποιούμε σε αυτές τις περιπτώσεις. Πόσο εκτός εαυτού βγαίνουμε στ’ αλήθεια όμως; Ο κάθε εαυτός-άνθρωπος έχει άπειρες πλευρές οι οποίες ενεργοποιούνται ανάλογα με τις καταστάσεις που αντιμετωπίζουμε. Μπορεί φεύγοντας από αυτή τη ζωή να μην έχουμε καν γνωρίσει εμείς οι ίδιοι τι θα ήμασταν ικανοί να κάνουμε αν βιώναμε εμπειρίες που δε βιώσαμε ποτέ. Το πώς αντιδρά ο καθένας μας σε καταστάσεις συναισθηματικά ακραίες μπορεί να ακουμπάει σε μια κοινή βάση όμως έστω και σε σημαντικές λεπτομέρειες διαφέρει.

Δε θυμώνουν όλοι με τον ίδιο τρόπο. Άλλοι μπορεί ως οξύθυμοι να έχουν συχνές εκρήξεις, άλλοι κρατούν μέσα τους τα πάντα μέχρι να γίνει μία αλλά μεγάλη έκρηξη, άλλοι έχουν μάθει να ζυγίζουν τα γεγονότα και να αξιολογούν τις καταστάσεις ώστε να μην ξεφεύγουν συχνά κι ακραία χωρίς όμως να βάζουν μέσα τους το παραμικρό, άλλοι κουβαλούν κατάλοιπα τα οποία ενεργοποιούνται με κάθε ευκαιρία μέσα από τυχαίες αφορμές κι έτσι ξεσπάνε σε ανύποπτο χρόνο κ.ο.κ. Το τι είναι, όμως, ο καθένας μας ικανός να κάνει κάτω από οριακές και συναισθηματικά έντονα φορτισμένες συνθήκες δεν είναι πάντα προβλέψιμο και σίγουρα έχει τις ρίζες του πολύ πιο βαθιά. Κάπως έτσι γεννιέται η απορία για το κατά πόσο μας εμποδίζει ο φόβος της τιμωρίας από το να ξεφύγουμε.

Η τιμωρία κατά την άποψή μου λειτουργεί αναγκαστικά κυρίως σε ήδη διαμορφωμένες καταστάσεις οι όποιες χωρίς εκφοβισμό δε γίνεται να αντιμετωπιστούν άμεσα ακριβώς επειδή έχουν ήδη διαμορφωθεί και δύσκολα αλλάζουν στην ουσία τους. Αν σκεφτεί κανείς όμως ότι ο φόβος είναι κάτι το οποίο καταπιέζει, φθείρει, θολώνει κι αποπροσανατολίζει θα καταλάβει πως οποιοδήποτε αποτέλεσμά του δεν είναι ειλικρινές. Όταν, λοιπόν, οι επιλογές μας δεν είναι ειλικρινείς και πηγάζουν από φόβο χωρίς απαραιτήτως να έχουμε συνειδητοποιήσει εμείς οι ίδιοι γιατί πρέπει να φερόμαστε έτσι κι όχι αλλιώς τότε συχνά αντιμετωπίζουμε τον κίνδυνο μιας αντίδρασης που ίσως υπό τις κατάλληλες συνθήκες αποβεί ακόμη πιο μοιραία από την ίδια την πράξη που φοβόμασταν να πραγματοποιήσουμε.

Ο φόβος των κυρώσεων, λοιπόν, ίσως κατά περιστάσεις λειτουργεί αλλά κατά τη γνώμη μου πολύ λιγότερο καθοριστικά σε γενικότερα πλαίσια από όσο νομίζουμε και λιγότερο ουσιαστικά. Αν μιλάμε για ανθρώπους με διαφόρων ειδών ψυχικές ασθένειες σίγουρα δεν μπορούμε να τοποθετήσουμε τον φόβο αυτόν στην ίδια βάση όπου θα τον τοποθετούσαμε για την πλειοψηφία. Όσοι φτάνουν στο σημείο να σκοτώσουν θα το έκαναν μάλλον έτσι κι αλλιώς γι’ αυτό και το κάνουν ακόμη κι αν ξέρουν πως υπάρχουν κυρώσεις, πολλές φορές μάλιστα κάποιοι ίσως ιντριγκάρονται από την ιδέα της ύπαρξής τους. Για όλους τους υπόλοιπους τα πάντα είναι τόσο σχετικά όσο διαφορετικοί είμαστε μεταξύ μας οι άνθρωποι.

Ανακεφαλαιώνοντας η καταστολή χωρίς ψυχοπνευματική παιδεία δημιουργεί κατάλοιπα κι απωθημένα που αργά ή γρήγορα ξεσπούν. Αν η διαπαιδαγώγηση ενός ανθρώπου βασίζεται στον φόβο κι όχι στην κατανόηση, την αντίληψη, την κρίση, την παιδεία, τον σεβασμό, τη συμπόνοια, το συναίσθημα, τότε κάθε υποκινούμενη από αυτόν πράξη του είναι τόσο εύθραυστη όσο κι η ψυχή του. Οι κυρώσεις, λοιπόν, δεν πρόκειται να τον σταματήσουν από κάποιο πιθανό ξέσπασμα αν κανείς ποτέ δεν κάθισε δίπλα του να τον βοηθήσει στην προσωπική ανάπτυξη του αληθινού του εαυτού και της κατανόησης των άλλων μέσα από την ενσυναίσθηση. Όσο πιο καταπιεσμένος είναι κάποιος τόσο πιο ακραία θα είναι η αντίδρασή του είτε αυτοκαταστροφική είτε καταστροφική.

Η τιμωρία είναι ένα κατόπιν εορτής μέτρο το οποίο δεν προλαμβάνει ούτε αντιμετωπίζει. Απλώς προσφέρει την πολλές φορές πλασματική αίσθηση της δικαιοσύνης και περιορίζει εκ των υστέρων με έναν τρόπο που δεν είναι της παρούσης να κρίνουμε ως σωστό ή λανθασμένο, κάποιον που ήδη έκανε κάτι από το να το ξανακάνει. Κάθε άνθρωπος είναι ξεχωριστός κι ως τέτοιος πρέπει να αντιμετωπίζεται. Με σεβασμό στην ατομικότητά του κι ενθάρρυνση στην προσωπική αντίληψή του ώστε κάθε πράξη του να είναι ειλικρινής χωρίς φόβο και πάθος. Μόνο τότε θα μπορούσαμε να καταλάβουμε τι πραγματικά είμαστε ικανοί να κάνουμε και τι όχι. Αντιθέτως μας είναι μάλλον πολύ πιο εύκολο να τσουβαλιάζουμε τους πάντες οδηγώντας τους έτσι στην πλήρη περιθωριοποίηση ή αποξένωση κάτι που από μόνο του εντείνει ακραίες συμπεριφορές, αφού έτσι ο κόσμος σκληραίνει, τις οποίες ο φόβος της τιμωρίας δεν εμποδίζει.