«Φάτα Μοργκάνα»: Ο μύθος, η θάλασσα κι η πραγματικότητα

Πούθ’ ἔρχεσαι; Ἀπ’ τή Βαβυλώνα.

Ποῦ πᾶς; Στό μάτι τοῦ κυκλώνα.

Ποιάν ἀγαπᾶς; Κάποια τσιγγάνα.

Πῶς τή λένε; Φάτα Μοργκάνα.

Οι παραπάνω στίχοι είναι απόσπασμα από το ποίημα του Νίκου Καββαδία -ή ποιητή της θάλασσας όπως τον αποκαλούν- με τίτλο Φάτα Μοργκάνα. Ποια είναι όμως αυτή η διαβόητη δεσποσύνη από την οποία εμπνεύστηκε ο ποιητής τους παραπάνω στίχους;

Σίγουρα όταν ακούει κανείς το όνομα Φάτα Μοργκάνα ή Μοργκάνα Λε Φέι το μυαλό του ταξιδεύει σε προ-μεσαιωνικές εποχές, εκεί που οι ιππότες της στρογγυλής τραπέζης συσπειρώνονται για ένα κοινό σκοπό, την προφύλαξη του Άβαλον και φυσικά του βασιλιά Αρθούρου, κατόχου του εξκάλιμπερ.

Στη διάσημη ιστορία του βασιλιά Αρθούρου, πρωταγωνιστικό ρόλο κατέχει η ετεροθαλής αδελφή του Μοργκάνα. Η Μοργκάνα, ένα πλάσμα με μαγικές δυνάμεις, βιώνει την αδικία και στρέφεται εναντίον φίλων, γνωστών και συγγενών με μοναδικό σκοπό της την εκδίκηση. Βέβαια σε όλη την ιστορία της η εκδίκηση στην οποία στοχεύει έχει τόσο να κάνει με την κατάκτηση της βασιλείας όσο και με τη δολοφονία εκείνων που στα μάτια της την αδίκησαν.

Γίνεται αντιληπτό ότι το όνομα και μόνο αυτής της γυναίκας συνδέεται με την εξαπάτηση, τη μοχθηρία και άλλα και την περιθωριοποίηση .Γιατί όμως ο ποιητής της θάλασσας να δώσει το όνομά της σε ένα από τα τελευταία έργα που έγραψε στη ζωή του;

Η απάντηση δεν είναι τόσο απλή. Το ποίημα «Φάτα Μοργκάνα» δεν πήρε το όνομά του άμεσα από τη μοχθηρή μάγισσα άλλα από ένα οπτικό φαινόμενο, μια οφθαλμαπάτη που εξαπατά την όραση και κάνει το μυαλό να βλέπει πράγματα που δεν υπάρχουν. Το φαινόμενο αυτό όμως, λόγω αυτής του της ιδιότητας, της εξαπάτησης δηλαδή, πήρε το όνομά του από τη νεράιδα (το Λε Φέι που έχει στο όνομά της σημαίνει νεράιδα) Μοργκάνα.

Το φαινόμενο Φάτα Μοργκάνα είναι μια οφθαλμαπάτη σαν τις οάσεις. Μια όαση, ένα κομμάτι βλάστησης μέσα στην έρημο το οποίο όμως δεν υπάρχει πραγματικά, ανήκει στην κατηγορία των κατώτερων αντικατοπτρισμών. Ανήκει σε αυτή την κατηγορία διότι γίνεται πάνω στην ξηρά ή καλύτερα, κάτω από τον ορίζοντα. Άρα, ό, τι γίνεται πάνω από τον ορίζοντα, ας πούμε για παράδειγμα στον ουρανό, ανήκει στην κατηγορία των ανώτερων αντικατοπτρισμών. Αυτή είναι και η κατηγορία στην οποία εντάσσεται το φαινόμενο Φάτα Μοργκάνα.

Αφού μπορέσαμε να το κατατάξουμε σε μία κατηγορία και να προσδιορίσουμε σε ποιο μέρος περίπου γίνεται, είναι ώρα να δούμε τι ακριβώς κάνει. Ουσιαστικά, όταν μιλάμε για το φαινόμενο αυτό αναφερόμαστε σε οφθαλμαπάτες, αναδιπλασιασμό αντικειμένων αλλά και οπτικές αλλοιώσεις και όλα αυτά στον ορίζοντα, πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Δεν αποτελεί εξωπραγματικό φαινόμενο, ούτε εμπεριέχεται σε αυτό κάποια δόση μαγείας, αν και το θέαμα που προσφέρει είναι μοναδικό. Το φαινόμενο στηρίζεται σε φυσικούς νόμους, όπως αυτόν της διάθλασης αλλά και στη διαφορά θερμοκρασίας δύο στρωμάτων αέρα. Αρχικά έχουμε ένα θερμό στρώμα αέρα το οποίο, όπως όλα τα θερμά αέρια, κατευθύνεται προς τα πάνω. Όταν αυτό το στρώμα στην ανοδική του πορεία συναντήσει εκεί ένα ήδη υπάρχον ψυχρότερο στρώμα αέρα, δημιουργείται μια κοινή μάζα η οποία όμως φέρει δύο διαφορετικούς δείκτες διάθλασης, έναν από κάθε στρώμα αέρα.

Σε αυτό το κοινό πλέον στρώμα οι ακτίνες του ήλιου παγιδεύονται και δημιουργούν δυσνόητα σκίτσα στον ουρανό. Αυτό που γίνεται είναι να συγκρατείται λόγω διάθλασης η μορφή ενός αντικειμένου, όπως ενός πλοίου ή ακόμα και ενός νησιού και να αναπαράγεται στον ουρανό μεγεθυμένο, ανεστραμμένο ή ακόμα και αναδιπλασιασμένο και η μια του μορφή να ενώνεται με την άλλη, ακριβώς όπως όταν βλέπεις το καράβι και την αντανάκλασή του σε ήρεμη θάλασσα, μόνο που εδώ τα δύο καράβια πετούν στον ουρανό.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το θρυλικό πλοίο του Ιπτάμενου Ολλανδού. Μια πειρατική ιστορία για ταλαιπωρημένους θαλασσοπόρους που έχουν την ατυχία να μην μπορέσουν να πιάσουν ποτέ λιμάνι. Το πλοίο αυτό, ένα πλοίο φάντασμα, ταξιδεύει αδιάκοπα στον ουρανό κι αν είσαι αρκετά άτυχος ίσως το δεις κάποια στιγμή στα ανοιχτά πάνω από το κεφάλι σου. Εδώ γίνεται μια συσχέτιση με το φαινόμενο Φάτα Μοργκάνα για όσους δεν πιστεύουν πλέον σε ιστορίες φαντασμάτων. Το ξακουστό αυτό πλοίο δεν είναι τίποτα περισσότερο από την εφαρμογή του φαινομένου, με όλα εκείνα τα φυσικά στοιχεία που το κάνουν πραγματικό και κάθε άλλο το διαφέρουν από το υπερφυσικό.

Ο Νίκος Καββαδίας συνάντησε αρκετές φορές στη ζωή του αυτό το φαινόμενο. Μάλιστα, μία από αυτές, είδε τη μορφή τριών γυναικών να χορεύουν στη μέση του ορίζοντα.  Μια τέλεια απάτη, ικανή να σε κάνει να χάσεις τα λογικά σου. Έτσι λίγο πριν φύγει από τη ζωή και παγιδευμένος από αυτό που τόσο πολύ φοβόταν, τον έρωτα, ο ποιητής γράφει το ποίημα «Φάτα Μοργκάνα» για μια γυναίκα με όλες τις χάρες και της συμφορές που θα μπορούσαν να τον εξαπατήσουν και το αφιερώνει στη Θεανώ Σουνά.