Τα σχολικά βιβλία μάλλον δε γνωρίζουν την ισότητα των φύλων

Δεδομένο πρώτο: Τα πρώτα χρόνια στο σχολείο αποτελούν και τα καθοριστικότερα, εφόσον τα παιδιά κάνουν τον πρώτο μεγάλο διασκελισμό της ζωής τους, ώστε να μεταβούν στο επόμενο στάδιο. Και το όνομα αυτού σχολείο. Δημοτικό, πιο συγκεκριμένα, όπου τα παιδιά ίσως για πρώτη φορά θα μάθουν τι σημαίνει κοινωνία, εφόσον θα ζήσουν και θα συνυπάρξουν σε μια μικρογραφία της για αρκετά χρόνια της ζωής τους. Θα δημιουργήσουν φιλίες, θα διδαχθούν Γλώσσα, Γεωγραφία, Αγγλικά, Ιστορία. Θα μάθουν επίσης –ιδανικά– τι πάει να πει σεβασμός, συνύπαρξη, πειθαρχία και πρόγραμμα. Θα ανοίξουν βιβλία και θα γεμίσουν γραμμές, θα δουν τις εικόνες τους κι ίσως αρχικά να μαγευτούν απ’αυτές, θα ‘χουν εξάλλου για πρώτη φορά βιβλία από ‘κείνα που έχουν οι μεγάλοι. Δεδομένο δεύτερο: Θα διαβάσουν και θα γαλουχηθούν με τις αξίες όπως αυτές άμεσα ή έμμεσα παρουσιάζονται μέσα σε μερικές σελίδες που μπορεί να μην έχουν ανανεωθεί για δεκαετίες.

Πού είναι το πρόβλημα σ’αυτό; Στο ότι για τον Α ή Β λόγο, είναι κοινώς αυταπόδεικτο πως η διδακτική ύλη των σχολείων δεν ανανεώνεται συχνά. Και όταν λέμε συχνά, εννοούμε πως με τα βιβλία που μάθαμε εμείς, είχαν μάθει κι οι γονείς μας και συνεπώς με τα ίδια –ελπίζουμε πως όχι– θα μάθουν και τα δικά μας παιδιά. Αυτό ξέρουμε ως κοινωνία, σ’αυτό έχουμε συνηθίσει, αυτό λοιπόν συνεχίζουμε. Αυτό τέλος πάντων έχει δουλέψει και δουλεύει τόσα χρόνια. Ο τρόπος με τον οποίο δουλεύει όμως, είναι άξιος μελέτης. Πού να τρέχουν και τα υπουργεία να επιλέγουν βιβλία για το κάθε μάθημα, για όλες τις τάξεις. Για φανταστείτε τη γραφειοκρατία και τη χαρτούρα. Εφόσον τόσα χρόνια το σύστημα λειτουργεί, γιατί να το αλλάξουμε;

Το σύστημα όμως υπολειτουργεί, αφού θα ανταποκρινόταν και πράγματι το έκανε, σε άλλες εποχές, του «τόσα ήξεραν τότε». Κι αφού θεωρητικά πλέον ξέρουμε περισσότερα, γιατί να υστερεί ο συγκεκριμένος τομέας; Ίσως να μην το προσέξουμε, να μη δώσουμε σημασία. Όμως ξέρετε ποιος θα το προσέξει στα σίγουρα και θα το εκφράσει στην πορεία; Το παιδικό μυαλό, εκείνο το τόσο εύπλαστο, που πολύ συχνά λέμε πως είναι «σφουγγάρι». Γιατί ακούει, αφομοιώνει, θυμάται. Ας φροντίσουμε λοιπόν να θυμάται τα πράγματα ως έχουν, αντί όπως τα είχαμε λανθασμένα στο μυαλό μας μερικά χρόνια πριν. Θυμάμαι μέχρι σήμερα πολύ χαρακτηριστικά, πρώτη μέρα στο σχολείο να μας ζητάει ο δάσκαλος να παρουσιάσουμε τον εαυτό μας. Όνομα, καταγωγή, κι επάγγελμα γονέων. Όλοι εντυπωσιαστήκαμε κι ίσως να κρυφογελάσαμε και κάπως όταν ένας συμμαθητής τόλμησε να εκφέρει το εξής: «Ο πατέρας μου είναι κομμωτής και η μητέρα μου αστυνομικός».

Προς τι το περίεργο; Μα φυσικά αυτό δε γινόταν, αφού ο αστυνομικός είναι πάντοτε άντρας και το χώρο της ομορφιάς τον αναλαμβάνουν ανεξαιρέτως γυναίκες. Έτσι φυσικά, το είχαμε στο μυαλό μας γιατί αυτό μας παρουσίαζαν οι εικόνες οι οποίες μάς κατέκλυζαν καθημερινά, μ’ ένα μεγάλο ποσοστό τους, τα βιβλία του σχολείου. Ακόμα και σε άσκηση που εξετάζει τα επαγγέλματα στα αγγλικά, έχω δει να παρουσιάζονται με πιο αφηρημένα σχέδια αντί φωτογραφίες και να ‘χει το κάθε επάγγελμα από ένα χρώμα. Τα φερόμενα ως αντρικά επαγγέλματα είχαν φυσικά και «αντρικά» χρώματα όπως είναι το μπλε, ενώ εκείνα που θεωρούνται «γυναικεία» ήταν για παράδειγμα ροζ.

Ο σεξισμός λοιπόν, είναι δυστυχώς πολύμορφος, μπορεί εύκολα να διεισδύσει στις ζωές μας χωρίς καν να το αντιληφθούμε. Και μπορεί μερικές φορές και να τον αφουγκραστούμε άθελά μας. Τα διδακτικά βιβλία του σχολείου είναι ίσως μια πρώιμη μορφή του, όμως ο ρόλος τους πολλές φορές αποβαίνει καθοριστικός και διαμορφώνει απόψεις. Όταν λοιπόν μαθαίνουμε τα επαγγέλματα και υποσυνείδητα αυτά χωρίζονται σε «αγορίστικα» και «κοριτσίστικα», αυτό είναι σεξισμός. Γιατί πάντοτε στις εικόνες και τα κείμενα, οι χειρωνακτικές εργασίες θα γίνονται από άντρες. Η μαμά θα είναι εκείνη που απεικονίζεται στην κουζίνα να μαγειρεύει και να καθαρίζει. Τα αγόρια θα παίζουν με αυτοκινητάκια και τα κορίτσια με κούκλες. Γιατί πολύ απλά έτσι «είναι». Σε εισαγωγικά γιατί όχι μόνο δεν είναι έτσι, αλλά απέχει παρασάγγας από την πραγματικότητα στην οποία υποτίθεται πως οι μεγάλοι έχουμε αναλάβει να εντάξουμε τις επόμενες γενιές.

Αυτό βέβαια δεν είναι το μόνο λάθος στις απεικονίσεις διδακτικών βιβλίων δημοτικού και όχι μόνο. Τα διδακτικά κείμενα, θα θυμάστε πως πάντα συνοδεύονται με κάποιου είδους σχετική εικόνα στο πλάι. Ή ακόμα και τα εξώφυλλα γίνονται πιο φιλικά προς τους μικρούς μας φίλους, όταν αυτά απεικονίζουν άλλους φίλους τους που μοιάζουν τόσο χαρούμενοι που αποτελούν μέρος του βιβλίου εκείνου. Κορίτσια και αγόρια σε μια συνθήκη μάθησης, με χαμόγελα και παιχνίδι. Αν μπούμε όμως στη διαδικασία να μετρήσουμε την αναλογία, υπάρχουν πολύ μεγάλες πιθανότητες τα αγόρια μιας φωτογραφίας να είναι περισσότερα από τα κορίτσια. Έχουν γίνει πανεπιστημιακές έρευνες κι έχει πέσει πολύ μελέτη από ιδιώτες που προσπαθούν να επιλέξουν τα ορθά βιβλία για τους μαθητές τους, αποφεύγοντας τέτοιες λεπτομέρειες, εφόσον τροφοδοτούν τα λάθος πρότυπα.

Σκάβοντας ακόμα βαθύτερα στα μικρά αλλά σημαντικά σημαδάκια σεξισμού μέσα στα βιβλία του σχολείου και διαβάζοντας ένα κείμενο, θα προσέξετε πως πολλές φορές οι αρσενικές αντωνυμίες υπερτερούν των θηλυκών. Έρευνες από καθηγητές πανεπιστημίων που ειδικεύονται στη διδασκαλία, υποστηρίζουν πως ένα καλά δομημένο βιβλίο είναι εκείνο που θα έχει περίπου ίσο αριθμό αρσενικών και θηλυκών ουσιαστικών και αντωνυμιών. Θα συμφωνήσω ότι διυλίζουμε τον κώνωπα, όμως δεν αξίζει τον κόπο όταν αναφερόμαστε στη διαμόρφωση προσωπικοτήτων οι οποίες εξαρτώνται κυριολεκτικά από εμάς, αφού ακόμη δεν είναι ικανές να σταθούν μόνες τους; Πιο συγκεκριμένα, σε βιβλία Αγγλικών, χρησιμοποιούνται ακόμη λέξεις οι οποίες είναι πλέον ξεπερασμένες όπως «mankind» για τη λέξη «ανθρωπότητα», αντί «humanity». Ή «policeman» αντί «police officer». Οι λόγοι για τους οποίους έχουν πλέον αντικατασταθεί είναι προφανείς και ότι πρόκειται για αλυσίδα λέξεων-εικόνων-συνειρμών είναι κάτι που πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψιν.

Για να προσφέρουμε όμως και το benefit of the doubt που λέμε στην καθομιλουμένη, γίνονται κάποια μικρά βήματα προς την αντικατάσταση αλλά και την έκδοση πιο ρεαλιστικών βιβλίων. Όταν κάποια βιβλία όχι απλώς αλλαχθούν για κάποια τάξη, αλλά αντικατασταθούν με νεότερα, τότε τα φαινόμενα που αναφέρονται πιο πάνω δεν είναι (τόσο) εμφανή. Και λέω με νεότερα καθώς μπορεί πολλές φορές να αλλάζουν, αλλά οι αντικαταστάτες αυτών να είναι εξίσου παλιακοί. Υπάρχει λοιπόν ένα φωτάκι στην άκρη του τούνελ που σημαίνει την έναρξη μιας ανανεωμένης ύλης η οποία θα δείξει στα παιδιά μας μια πραγματικότητα όπως αυτή θα τους παρουσιαστεί όταν θα εγκαταλείψουν τους τοίχους του σχολείου, αντί μιας που θα τα γεμίσει με απορίες όταν θα δουν πως όχι, τα πράγματα δεν είναι έτσι τελικά.

Κλείνοντας, το φλέγον ζήτημα δεν είναι τα χρώματα, οι λέξεις και τα πρόσωπα των παιδιών που θα κάνουν το εξώφυλλο. Είναι όμως η απαρχή της διαμόρφωσης των πιο εύκαμπτων μυαλών και ψυχών, εκείνων των μικρών παιδιών. Κι αν είναι να πηγαίνουν στο σχολείο για να μάθουν πέντε βασικές αξίες, ας είναι η μία ότι το φύλο κάποιου δεν καθορίζει το επάγγελμα, τις ασχολίες του και τη ζωή του. Τα αγοράκια θα κάνουν γυμναστική μαζί με τα κοριτσάκια για να μετρήσουν ποιο απ’ αυτά πήδηξε πιο μακριά. Κι έπειτα πάλι μαζί θα μετρήσουν πόση ζάχαρη χρειάζονται για να φτιάξουν ένα κέικ, χάριν μιας μαθηματικής εξίσωσης. Όχι, δεν είναι ο καθένας στο ρόλο του, αυτό είναι κάτι που ο κάθε άνθρωπος αποφασίζει πολύ μετά απ’το σχολείο.