Πόσο κοντά είμαστε στον πρωτόγονό μας εαυτό;

Το ανθρώπινο ένστικτο για επιβίωση είναι η πιο ισχυρή κινητήριος δύναμή μας. Αυτό πηγάζει από την αρχή της ύπαρξής μας σε αυτόν τον πλανήτη και ανήκει στα ανθρώπινα πρωτόγονα ένστικτα. Fast-forward εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, οι πρώτοι Homo sapiens, οι πιο ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν πριν από περίπου 300.000 χρόνια. Κι όμως, προς μεγάλη έκπληξη όλων, σύμφωνα με νέα γενετικά στοιχεία που έφερε στο φως της δημοσιότητας πρόσφατη μελέτη (2019), οι σύγχρονοι άνθρωποι εξημέρωσαν τους εαυτούς τους πριν από 600,000 χρόνια. Τι σημαίνει αυτό; Ότι οι άλλοτε «άγριοι άνθρωποι των σπηλαίων» έγιναν λιγότερο άγριοι, πιο φιλικοί και πιο συνεργάσιμοι από πολλούς από τους προγόνους μας. Υπάρχουν θεωρίες που αναφέρουν πως ο πολιτισμός έχει κατά κάποιο τρόπο καταφέρει να «διαβρώσει» και να αλλοιώσει αυτά τα πρωτόγονα ένστικτα του ανθρώπινου είδους. «Πώς και γιατί» είναι τα πρώτα ερωτήματα που μας έρχονται στο μυαλό.

Αλήθεια, τι είναι ο πολιτισμός και ποια είναι αυτά τα ένστικτα που μας αλλοιώνει; Από τη φύση μας, ως άνθρωποι φέρουμε στο DNA μας πρωτόγονα ένστικτα τα οποία νιώθουμε μια έντονη ανάγκη να τα ικανοποιήσουμε. Το ένστικτο αναπαραγωγής (επιθυμία), της επιβίωσης, το κυνήγι και η εξασφάλιση τροφής, η απόκτηση ενός καταφυγίου. Εξίσου σημαντικά είναι και τα ένστικτα που μας ωθούν να θέλουμε να είμαστε ελκυστικοί με κυρίαρχη προσωπικότητα, να σχηματίζουμε ομάδες/κοινότητες, να αγωνιζόμαστε, να σκαρφαλώνουμε, να ανακαλύπτουμε συνεχώς νέα, καλύτερα περιβάλλοντα.

Ως «πολιτισμό» χαρακτηρίζουμε όλα τα υλικά και πνευματικά δημιουργήματα του ανθρώπου και καθορίζεται ανάλογα με τη χώρα και την εποχή. Περιλαμβάνει τα γράμματα και τις τέχνες, τον τρόπο ζωής, τα βασικά δικαιώματα, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τα δόγματα των ανθρώπων. Υπέρ αυτής της άποψης ήτανε ο Σίγκμουντ Φρόιντ και την αποτυπώνει στο βιβλίο του «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας» (1930). Στο βιβλίο του υποστηρίζει πως ο άνθρωπος αναζητά ελευθερία και πως ο πολιτισμός δημιουργεί νόμους που απαγορεύουν πράξεις, γεγονός τον φέρνει σε αντίθεση με τα πρωτόγονα ένστικτα της ανθρωπότητας. Αυτός ο «κομφορμισμός» και υποταγή στους νόμους που φέρουν βαρύτατες ποινές, κατά τον Φρόιντ, δημιουργούν μια δυσφορία στον άνθρωπο.

Καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως, ο τρόπος σκέψης μας, τα συναισθήματα που βιώνουμε, όλα οδηγούν σε τρόπους συμπεριφοράς που αυξάνουν τις πιθανότητες επιβίωσης. Η πιο γνωστή αντίδραση επιβίωσης είναι γνωστή ως «πάλη ή φυγή» (fight or flight) και ενεργοποιείται όταν αντιληφθούμε μια απειλή για την ύπαρξή μας. Τότε νιώθουμε έντονα φόβο ή θυμό. Η πρώτη επιλογή είναι να εξαλείψεις μέσω μάχης την απειλή και η δεύτερη να τραπείς σε φυγή. Αυτό το ένστικτο επιβίωσης που αποδείχτηκε σωτήριο για χιλιάδες χρόνια για τους ανθρώπους των σπηλαίων, δεν έχει πλέον την ίδια χρησιμότητα στη σύγχρονη εποχή. Αυτή η εξέλιξη είναι απολύτως λογική, καθώς η ζωή μας σήμερα είναι πολύ πιο πολύπλοκη, η ανθρωπότητα έχει εξελιχθεί, έχει γίνει πιο πολιτισμένη και η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει αλλάξει σε μεγάλο βαθμό την προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική μας ζωή. Για παράδειγμα σε μια απειλή που αντιμετωπίζουμε στον εργασιακό μας χώρο, δε θα αποτελούσε σωστή λύση να εμπλακούμε σε μάχη με τον προϊστάμενό μας ούτε να τα παρατήσουμε και να φύγουμε. Η πρωτόγονη αντίδραση «πάλη ή φυγή» όχι μόνο δεν είναι αποτελεσματική, αλλά μπορεί να δράσει και αρνητικά ως προς την επιβίωσή μας.

Τα τελευταία χρόνια αιωρείται στον επιστημονικό κόσμο το εξής ερώτημα: Μήπως η ανθρωπότητα έχει φτάσει τον «μέγιστο βαθμό νοημοσύνης»; Και εμείς προσθέτουμε την εξής ανησυχία: Μήπως με το πέρασμα του χρόνου αντί να γινόμαστε πιο έξυπνοι, καταλήγουμε να είμαστε λιγότερο εφευρετικοί και δημιουργικοί; Τα στατιστικά και οι αριθμοί δε λένε ποτέ ψέματα κι όντως υπάρχουν στοιχεία που ίσως να αποδεικνύουν τα πιο πάνω. Να σας υπενθυμίσουμε πως πριν από 100 χρόνια, οι επιστήμονες εφηύραν το “IQ Test” για να μετρήσουν τη «γενική νοημοσύνη» μαθητών στα σχολεία σε μια προσπάθεια μέτρησης της εγκεφαλικής δύναμης των ανθρώπων. Από τις αρχές του 20ού αιώνα παρατηρήθηκε μια σταθερή αύξηση στον γενικό μέσο όρο, των 100 μονάδων. Η ανακάλυψη αυτή ανήκει στον ερευνητή Τζέιμς Φλιν: η αύξηση ήταν περίπου τρεις πόντοι τη δεκαετία. Η αύξηση του IQ σε ορισμένες χώρες μέχρι σήμερα έφτασε μέχρι και τις 30 μονάδες. Η αύξηση του δείκτη ευφυίας του πληθυσμού τον τελευταίο αιώνα είναι πλέον γνωστή και ως “The Flynn effect”.

Όποια και να είναι η αιτία του φαινομένου Flynn, τώρα τα δεδομένα άρχισαν να αντιστρέφονται. Πολλές μελέτες κάνουν αναφορά στο “reverse Flynn effect”. Με απλά λόγια; Η αύξηση του IQ να σταμάτησε και άρχισε η μείωση των μονάδων επομένως και του μέσου όρου. Αυτό το φαινόμενο ξεκίνησε ήδη στα μέσα της δεκαετίας του ’90 στη Φινλανδία, τη Νορβηγία και τη Δανία, φτάνοντας στο σημείο καμπής και στη συνέχεια ο δείκτης IQ του πληθυσμού τους πέφτει σταθερά κατά περίπου 0,2 μονάδες το χρόνο. Οι ανησυχίες των επιστημόνων δε δημιουργήθηκαν άδικα όμως τα αποτελέσματα μας κάνουν να διερωτόμαστε. Σε μια εποχή όπου τα παιδιά στην νηπιακή ηλικία των 3-4 ετών ξέρουν να χειρίζονται με μαεστρία τα smartphones, γιατί γινόμαστε λιγότερο ευφυείς; Χωρίς να έχει δοθεί μια σαφής απάντηση, μια πιθανότητα για το αποτέλεσμα αυτό είναι το γεγονός ότι η εκπαίδευση που παρέχεται έχει γίνει λιγότερο ενθαρρυντική από ό, τι ήταν κάποτε. Μερικά IQ test που έγιναν πρόσφατα προσπάθησαν να αξιολογήσουν τις αριθμητικές ικανότητες των ανθρώπων αλλά βλέπετε, η τεχνολογική εξέλιξη του σημερινού μας πολιτισμού μας έχει συνηθίσει στην εύκολη λύση: τη χρήση αριθμομηχανών.

Όσον αφορά τη δημιουργικότητα των σύγχρονων ανθρώπων εδώ θα πρέπει να κρατήσουμε ένα πιο ανοιχτό μυαλό. Είναι γεγονός πως ο δείκτης IQ μας αυξήθηκε με την πάροδο του χρόνου όμως δεν παρατηρήθηκε ανάλογη αύξηση σε κάποια σημεία της ατομικής δημιουργικής σκέψης. Παρ΄ όλα αυτά δε θα πρέπει να αποθαρρυνόμαστε. Η δημιουργικότητα δε σημαίνει μόνο καλλιτεχνική έκφραση. Σημαίνει θεμελιωμένες δεξιότητες, να βρίσκετε νέες λύσεις σε ένα πρόβλημα, σημαίνει να προβλέπετε το αποτέλεσμα ενός υποθετικού σεναρίου και τόσα πολλά παραπάνω.

Η εξέλιξη δε σταματάει ποτέ. Eίναι μια αργή διαδικασία που παίρνει χρόνο ή καλύτερα, εκατομμύρια χρόνια. Καθ’ όσο αλλοιώνονται τα πρωτόγονά μας ένστικτα, ή αυξομειώνεται ο δείκτης IQ, γίνεται η προσαρμογή για την επιβίωση με τα νέα δεδομένα. Αν αναρωτιέστε αν ισχύει ο κανόνας πως επιβιώνουν οι πιο δυνατοί, σας έχουμε και γι’ αυτό απάντηση. Οι άνθρωποι που θα κατορθώσουν να ελέγχουν και να κατευθύνουν τις πρωτόγονες ενστικτώδεις αντιδράσεις, θα καταφέρουν να επιβιώσουν. Τα γονίδιά τους θα ξεκινήσουν την πορεία προς μια νέα και πιο προσαρμοσμένη αντίδραση στις σημερινές απειλές του σύγχρονου κόσμου. Το πιο ελπιδοφόρο μήνυμα φέρει ο David Robson μέσα από δημοσίευμα του στο BBC.com «το προσωρινό ‘χτύπημα’ στις βαθμολογίες IQ δε χρειάζεται να σημάνει το τέλος μιας πνευματικά ‘χρυσής εποχής’ – αλλά την αρχή της.»