Τα 3 στάδια ανάπτυξης της προσωπικότητάς μας

Το κάθε άτομο που έρχεται στον κόσμο έχει τη δική του μοναδική προσωπικότητα. Πώς θα σας φαινόταν αν σας λέγαμε ότι έχει ήδη καθοριστεί μέχρι την ηλικία των 5 ετών; Κι όμως, σ’ αυτή την πολύ πρώιμη ηλικία ερευνητές και ψυχολόγοι αναφέρουν στα πορίσματά τους πως από την αυτοπεποίθηση μέχρι τις ανασφάλειες και φοβίες που αποκτούμε ως ενήλικες, όλα καθιερώνονται στα πρώτα χρόνια της ζωής μας.

Υποστηρικτής αυτής της θεωρίας υπήρξε ο «πατέρας της ψυχανάλυσης» Sigmund Freud. Μελέτησε την ανάπτυξη των παιδιών κι ανέπτυξε τη δική του θεωρία για τα στάδια της ψυχοσεξουαλικής τους ανάπτυξης η οποία αποτελεί μέχρι σήμερα την πιο γνωστή αλλά κι αμφιλεγόμενη τοποθέτηση. Κατά τον Freud, όλοι περνάμε από μια καθορισμένη αναπτυξιακή σειρά σταδίων. Σε κάθε στάδιο υπάρχει κάποια δουλειά που πρέπει να γίνει, ή αλλιώς μια σύγκρουση. Όταν σε οποιοδήποτε στάδιο υπάρχει ανεπαρκής ή υπερβολική ικανοποίηση, τότε το άτομο μπορεί να οδηγηθεί σε «καθήλωση» σ’ αυτό το στάδιο. Με πιο απλά λόγια, το συμπέρασμα από αυτή τη θεωρία είναι το εξής: η επιτυχής ολοκλήρωση κάθε σταδίου οδηγεί σε μία υγιή προσωπικότητα, ή δε ανεπιτυχής ολοκλήρωση μπορεί να οδηγήσει σε αποτυχία και νοσηρή προσωπικότητα του παιδιού που θα εξελιχθεί σε ενήλικα.

Τα αναπτυξιακά στάδια του παιδιού που περιγράφει ο Freud είναι ξεκάθαρα χωρισμένα σε ηλικιακές ομάδες και χωρίζονται σε 3 κατηγορίες: στοματικό στάδιο, πρωκτικό στάδιο και φαλλικό στάδιο.

Το πρώτο στάδιο, το στοματικό, αφορά βρέφη από 0 έως 18 μηνών. Το επίκεντρο του παιδιού είναι το στόμα. Μέσω αυτού επικοινωνεί (κλαίει), σιτίζεται (θηλάζει) κι αντλεί ικανοποίηση με το δάγκωμα καθώς φυτρώνουν τα πρώτα του δόντια. Το στόμα αποτελεί πηγή ευχαρίστησης καθώς μέσω αυτού ικανοποιεί τις ανάγκες του. Η σύγκρουση σ’ αυτό το στάδιο είναι ο απογαλακτισμός. Ο κίνδυνος «καθήλωσης» υπάρχει στο σενάριο όπου το βρέφος λαμβάνει ανεπαρκή ή υπερβολικής ικανοποίησης, για παράδειγμα, από το θηλασμό. Το αποτέλεσμα; Το άτομο μεγαλώνοντας εξελίσσεται σε φλύαρο, εγωκεντρικό, ναρκισσιστικό, εξαρτημένο ενώ αποκτά συνήθειες που αφορούν το στόμα όπως κάπνισμα, μεγάλη κατανάλωση ποτού, φάγωμα νυχιών.

Αμέσως μετά ακολουθεί το πρωκτικό στάδιο το οποίο περιλαμβάνει παιδιά από 18 μηνών έως 3-4 ετών. Σ’ αυτή την περίοδο ανάπτυξης το επίκεντρο είναι ο πρωκτός. Για το παιδί οι κενώσεις θεωρούνται πολύ σημαντικές κι αντλούν ευχαρίστηση από τη συγκράτηση ή αποβολή των περιττωμάτων. Κι επειδή σε κάθε στάδιο υπάρχει μια δουλειά που πρέπει να γίνει, εδώ η αποστολή είναι η εκπαίδευση τουαλέτας από τους γονείς κι ο καλύτερος έλεγχος τον σφιγκτήρων. Η «καθήλωση» σε αυτό το στάδιο μπορεί να επέλθει όταν οι γονείς είναι πολύ αυστηροί στην εκπαίδευση τουαλέτας ή αντιθέτως όταν δίνεται στο παιδί υπερβολική ελευθερία. Στη μια περίπτωση το παιδί ως ενήλικας γίνεται τσιγκούνης, καταπιεστικός, υπερβολικός με την καθαριότητα και στη δεύτερη περίπτωση μεγαλώνει σ’ ένα πολύ δοτικό άνθρωπο μεν, πολύ ανοργάνωτο κι ακατάστατο δε.

Τρίτο στάδιο ανάπτυξης, το φαλλικό. Καλύπτει την ηλικιακή ομάδα από 3 μέχρι 5-6 ετών, δηλαδή τα παιδιά που φοιτούν στο νηπιαγωγείο. Εδώ η προσοχή του παιδιού μετατοπίζεται στα γεννητικά του όργανα. Άποψη του Freud ήταν πως σ’ αυτό το στάδιο το αγόρι ασυνείδητα αναπτύσσει ερωτικά συναισθήματα προς τη μητέρα του και ταυτόχρονα έχει τον φόβο ευνουχισμού από τον πατέρα για τα συναισθήματά του. Η περίπτωση αυτή ονομάζεται «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» γνωστό από την ελληνική μυθολογία. Αυτό ισχύει και τα κορίτσια και τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον πατέρα τους. Σύντομα αυτό αλλάζει και τα παιδιά ταυτίζονται με τον γονέα του ιδίου φύλου για εξεύρεση συντρόφου στο μέλλον «σαν τον μπαμπά» ή «σαν τη μαμά». Η ταύτιση με τον γονέα είναι ο απώτερος σκοπός αυτού του σταδίου. Αν το παιδί συναντήσει την απόρριψη ή την κακοποίηση από τον γονέα τότε αυτό επηρεάζει τον σεξουαλικό προσανατολισμό και προκαλεί προβλήματα όπως επιδειξιομανία, υστερικές συμπεριφορές αλλά κι εξιδανίκευση των ρομαντικών σχέσεων.

Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως -κατά τον Freud- η υπερβολική ικανοποίηση ή η αποστέρηση σε αυτές τις ηλικίες επηρεάζουν άμεσα τη διάπλαση του χαρακτήρα μας, δια φόρου ζωής. Ο Freud δεν υπήρξε ο μόνος επιστήμονας που ασχολήθηκε με την προσωπικότητα ενός ατόμου. Μεταγενέστερες έρευνες τονίζουν πόσο σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τα πρώτα 5 χρόνια ζωής ενός παιδιού, στον σχηματισμό της προσωπικότητάς του ως ενήλικας.

Σημείο αναφοράς αποτελεί μια έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2016 στο περιοδικό Experimental Social Psychology, όπου οι ερευνητές επιδίωξαν να κατανοήσουν τι ιδέα έχουν για τον εαυτό τους, παιδιά νηπιακής ηλικίας (περίπου 5 ετών). Η μελέτη που προέρχεται από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον αποκάλυψε, προς μεγάλη έκπληξη όλων, πως η αυτοεκτίμηση των παιδιών αναπτύσσεται πλήρως μέχρι την ηλικία των 5 ετών και παραμένει σχεδόν η ίδια και στην υπόλοιπη ζωή τους. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι τα παιδιά που έδειξαν υψηλή αυτοεκτίμηση προτιμούσαν να κάνουν παρέα με άλλα παιδιά του ιδίου φύλου. Ένας από τους επιστήμονες της ερευνητικής ομάδας ο Dario Cvencek έδωσε το πόρισμα της έρευνας δηλώνοντας χαρακτηριστικά: «Αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι η αυτοεκτίμηση των παιδιών αναπτύσσεται σε απροσδόκητα νεαρή ηλικία, παίζει κρίσιμο ρόλο στο πώς τα παιδιά σχηματίζουν διάφορες κοινωνικές ταυτότητες και υπογραμμίζει τη σημασία των πρώτων πέντε ετών ως θεμέλιο για τη ζωή.»

«Παραμένουμε αναγνωρίσιμα το ίδιο άτομο», δήλωσε Nave (2010) επικεφαλής έρευνας από το University of California. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που θα παρατηρήσουμε σε ένα παιδί, αποτελούν ισχυρό παράγοντα πρόβλεψης της συμπεριφοράς του ως ενήλικα, ήταν το πόρισμα στο οποίο κατέληξαν. Αν προσπαθήσουμε να συνδυάσουμε όλο αυτό το υλικό που παρέχει η επιστήμη με παραδείγματα από τη ζωή μας, θα συμπεράνουμε πως σαν παιδιά μοιάζουμε μ’ ένα κομμάτι από πηλό, που παίρνει το σχήμα του στην παιδική ηλικία κι από ένα σημείο και μετά σταθεροποιείται. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός που κατά την ψυχανάλυση ο θεραπευτής καλεί το άτομο να ανατρέξει πίσω στο παρελθόν για να ξεσκεπάσει υποσυνείδητες σκέψεις ή τραύματα που επηρεάζουν στην παρούσα φάση τη ζωή του.

Αυτό που είμαστε σήμερα, ένας ολοκληρωμένος ενήλικας με όλες τις κλίσεις μας, τις ανάγκες τις εκφράσεις, τις ανασφάλειες και φοβίες αλλά κι ο τρόπος που δημιουργούμε τις ερωτικές και κοινωνικές μας σχέσεις, τα έχουμε ήδη αναπτύξει ως παιδιά. Αυτό το συμπέρασμα, δίνει μια ακόμη πιο μεγάλη βαρύτητα στο ρόλο των γονέων που επιδιώκοντας να κρατήσουν τις ισορροπίες αποφεύγοντας υπερβολές οποιουδήποτε είδους, θα έχουν τη χαρά να βλέπουν τα παιδιά τους να μεγαλώνουν και να εξελίσσονται σε υγιείς προσωπικότητες. Όσο για εμάς, τους ήδη ενήλικες, ας προχωρήσουμε στη ζωή με το μότο «πάντοτε υπάρχει χώρος για βελτίωση». Με τη βελτίωση εννοούμε την καθημερινή μάχη να γίνουμε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας.