Φαινόμενο του φωτοστέφανου· πρώτη εντύπωση και σωστή;

«Οι άνθρωποι γενικά κρίνουν περισσότερο από τα φαινόμενα παρά από την πραγματικότητα, γιατί η όραση ανήκει σε όλους, ενώ η αντίληψη σε λίγους», έλεγε ο Πλάτωνας.

Ένα  φαινόμενο, το οποίο είναι άμεσα συνυφασμένο με αυτά τα λόγια, είναι και το «φαινόμενο του φωτοστέφανου». Πρόκειται για μια γνωστική διαδικασία κατά την οποία, η γενική άποψη που έχουμε για έναν άνθρωπο, επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό και τη γνώμη που σχηματίζουμε για τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά του. Για παράδειγμα, μπορεί να έχουμε κάποιον διάσημο στο μυαλό μας, ο οποίος τυχαίνει να είναι πολύ εμφανίσιμος και αυτό να μας κάνει αυτόματα να πιστεύουμε ότι μάλλον έχει και καλούς τρόπους και χαρακτηρίζεται από υψηλό μορφωτικό επίπεδο.

Το φαινόμενο αυτό, γνωστό σε αρκετούς και ως «φυσικό στερεότυπο της ελκυστικότητας», περιγράφει τη συνήθεια πολλών ανθρώπων να κρίνουν τα ελκυστικά άτομα με μεγαλύτερη επιείκεια, σε σχέση με τα λιγότερο ελκυστικά. Σκέψου κι εσύ πόσες φορές στη ζωή σου έχεις συναντήσει ένα ελκυστικό και -εκ πρώτης όψεως- χαρισματικό άτομο, για το οποίο μέσα στο πρώτο πεντάλεπτο βιάστηκες να σχηματίσεις μια ολοκληρωμένη εικόνα για το χαρακτήρα του, λες και το ήξερες καιρό ή κάποιος σου είχε δώσει τις πιο θετικές συστάσεις για αυτό.

Ο Αμερικανός ψυχολόγος, Edward Thorndike, αναφέρθηκε πρώτος σε αυτό το φαινόμενο μόλις το 1920, υποστηρίζοντας ότι η γενική άποψη που έχουμε για έναν άνθρωπο, θα καθορίσει πιθανότατα και τη γνώμη που θα σχηματίσουμε για τον χαρακτήρα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Ωστόσο, πρόκειται για έναν εντελώς υποκειμενικό και μεροληπτικό τρόπο σκέψης, ο οποίος, εν τέλει, μας εμποδίζει να σκεφτούμε καθαρά, ορθολογικά και να αξιοποιήσουμε την αντίληψη μας για τα πράγματα και τον κόσμο.

Εν συνεχεία, ο Πολωνός ψυχολόγος Sololom Asch, επέκτεινε τη θεωρία του Ε. Thorndike, εστιάζοντας στον τρόπο με τον οποίο η εντύπωση που αποκτάμε μέσα στα πρώτα λεπτά που γνωρίζουμε έναν άνθρωπο, παίζει ρόλο στην διαμόρφωση μιας άποψης γι’ αυτόν. Με άλλα λόγια, μια θετική πρώτη εντύπωση, θα μας κάνει να υποθέσουμε θετικά συμπεράσματα αναφορικά με τις ικανότητες και τις δεξιότητες αυτού του νέου ανθρώπου που μόλις μπήκε στη ζωή μας, ενώ την ίδια στιγμή μια αρνητική πρώτη εικόνα, ίσως να συντελέσει στη δημιουργία λανθασμένων συμπερασμάτων, τα οποία πιθανότατα και να είναι αβάσιμα.

Ίσως να σου ακούγεται παράξενο, αλλά το φαινόμενο του φωτοστέφανου φαίνεται να έχει μεγάλο αντίκτυπο στο χώρο της εκπαίδευσης και συγκεκριμένα στους εκπαιδευτικούς, αλλά και στους μαθητές. Ειδικότερα, ένας δάσκαλος, όταν δει ένα μαθητή να έχει σωστή συμπεριφορά, αυτόματα μπορεί να θεωρήσει ότι αυτός ο μαθητής πιθανότατα να είναι και ευφυής και γενικότερα ένας «καλός» μαθητής, πριν καν προλάβει να εκτιμήσει στην πράξη αυτά τα στοιχεία. Με αυτόν τον τρόπο, είναι δυνατόν ακόμα και οι  ίδιοι οι συμμαθητές αυτού του παιδιού, να είναι θετικά προκατειλημμένοι προς αυτό, ακόμη και σε περιπτώσεις που η συμπεριφορά του δε συνάδει με την εικόνα που έχουν σχηματίσει σχεδόν όλοι γι’ αυτόν.

Αλλά και σε ένα εργασιακό περιβάλλον, αυτό το ανεξήγητο φαινόμενο, δύσκολα να αφήσει ανεπηρέαστη την ανέλιξη και μια ενδεχόμενη προαγωγή κάποιου εργαζόμενου. Εξάλλου, ένας προϊστάμενος είναι δυνατόν πολλές φορές να εκτιμήσει ότι ο εργαζόμενος αξίζει να πάρει προαγωγή, χωρίς, όμως, τελικά ο τελευταίος να την αξίζει πραγματικά και χωρίς να πληροί τις απαραίτητες προϋποθέσεις. Αλλά και σε μια συνέντευξη για δουλειά, μην ξαφνιαστείς καθόλου, αν τελικά ο εργοδότης προτιμήσει να προσλάβει εκείνον που ήταν πριν από εσένα, μόνο και μόνο επειδή είχε μια εικόνα πιο ελκυστική από τη δική σου. Καλώς ή κακώς, αυτή η ελκυστικότητα έκανε τον εργοδότη να θεωρήσει το μπροστινό σου εξυπνότερο, ικανότερο και  πιο αποδοτικό, αδικώντας με αυτό τον τρόπο όλους εσάς που περιμένατε μια ευκαιρία και που ίσως να είχατε ακόμη και περισσότερα προσόντα.

Επίσης, μη μου πεις ότι δεν έχεις παρατηρήσει στο χώρο του μάρκετιγκ και της διαφήμισης, να προβάλλονται κατά κόρον ελκυστικά, δημοφιλή και γενικότερα αρεστά δημόσια πρόσωπα, τα οποία αποσκοπούν στην ενίσχυση της καταναλωτικής ζήτησης για τόσα και τόσα προϊόντα που κυκλοφορούν εκεί έξω.

Κι όχι μόνο αυτό, αλλά είτε το πιστεύεις είτε όχι, βρέθηκε από έρευνα ότι οι ένορκοι σε ένα δικαστήριο δυσκολεύονταν να πιστέψουν πως ένα ελκυστικό άτομο ήταν ένοχο, ενώ άλλες έρευνες έχουν δείξει ότι σε ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα, εάν ο οδηγός -που χρειάζεται βοήθεια και πιθανότητα είναι τραυματισμένος- είναι περιποιημένος και καλοντυμένος, τότε οι πιθανότητες να λάβει βοήθεια από κάποιον περαστικό είναι πολύ περισσότερες, σε σχέση με κάποιον που θα είχε ένα λιγότερο προσεγμένο παρουσιαστικό.

Ωστόσο, για να λέμε και του στραβού το δίκιο, πολύ συχνά αυτά τα «ελκυστικά» άτομα κατηγορούνται για επιφανειακή στάση απέναντι στη ζωή, για έλλειψη πνευματικότητας και για ματαιοδοξία. Αντιμετωπίζονται ρατσιστικά από πολλούς και δεν τους δίνεται πάντοτε η ευκαιρία να ξεδιπλώσουν το κουβάρι της δικής τους μοναδικής προσωπικότητας, καταδικάζοντας τον εαυτό τους σε μια μονοδιάστατη στάση ζωής και μια επιφανειακή αντίληψη των πραγμάτων.

Τέλος, όπως και να ‘χει, η εξωτερική εμφάνιση και η ελκυστικότητα ενός ανθρώπου σίγουρα είναι ένα χάρισμα, δεδομένου ότι επάνω της στηρίζονται οι πρώτες εντυπώσεις που θα σχηματίσει ένας άλλος άνθρωπος για εμάς. Βέβαια, πακέτο με την εμφάνιση πάει και η αύρα που αποπνέει αυτός ο άνθρωπος που στέκει εκεί απέναντί μας. Άλλωστε, δεν είναι και λίγες οι φορές που ξεκινάμε την κουβέντα με ένα πρόσωπο και ξαφνικά αρχίζουμε να γοητευόμαστε από το χαμόγελό του, να μας σαγηνεύει το βλέμμα του, να μας καθηλώνει η φωνή του. Αυτά ναι, ίσως να κρύβουν την ουσία τελικά.