Πώς αποτυπώνεται στο μυαλό μας ένα οικείο ή μη πρόσωπο;

Έχεις ποτέ αναρωτηθεί  με ποιον τρόπο ο εγκέφαλός σου καταφέρνει τόσο καλά να αναγνωρίζει τα πρόσωπα των δικών σου ανθρώπων, των φίλων σου, των γονιών σου, του συντρόφου σου, του καθηγητή σου, του συναδέλφου σου, της κοπέλας που σου φτιάχνει κάθε πρωί τον καφέ σε εκείνο το μαγαζί και τόσα και τόσα πρόσωπα που έχεις έρθει σε επαφή; Έχεις σκεφτεί αν υπάρχει εν τέλει κάποιο όριο στον αριθμό των προσώπων που μπορείς να αναγνωρίσεις; ‘Εxεις αναρωτηθεί  για τις στιγμές εκείνες που είσαι ανάμεσα σε ένα χαοτικό πλήθος, ποια πρόσωπα θα ξεχωρίσεις και ποια θα αγνοήσεις;

Αρχικά, να πούμε ότι η αναγνώριση προσώπων αποτελεί μια πολύ ιδιαίτερη κατηγορία αναγνώρισης στη διαδικασία της ανθρώπινης αντίληψης. Πράγματι, αν σκεφτείς ότι τα πρόσωπα των ανθρώπων έχουν σε γενικές γραμμές το ίδιο σχήμα και αποτελούνται από παρόμοια χαρακτηριστικά, φαίνεται τόσο θαυμαστό το γεγονός ότι με τόση άνεση είμαστε πάντα σε θέση να αναγνωρίσουμε το πρόσωπο ενός γνωστού μας ανθρώπου. Κι αυτό βέβαια συχνά είμαστε ικανοί να το κάνουμε ακόμα και κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες, όπως όταν είμαστε στο σκοτάδι, όταν βλέπουμε υπό γωνία, αλλά ακόμη κι όταν κάποιες φορές, ο άλλος μπορεί να έχει κρύψει τα μάτια του φορώντας γυαλιά ηλίου.

Οι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι αντιλαμβανόμαστε τα ανθρώπινα πρόσωπα με τρόπο διαφορετικό σε σχέση με την αντίληψή μας πάνω στα άλλα οπτικά ερεθίσματα. Μάλιστα, οι Tanaka & Farah (1993) απέδειξαν ότι είμαστε πολύ πιο ακριβείς στην αναγνώριση χαρακτηριστικών ενός προσώπου, στην περίπτωση που αυτά τα βλέπουμε μέσα στο πλαίσιο του προσώπου, παρά όταν τα βλέπουμε ανεξάρτητα από αυτό. Για παράδειγμα, όταν βλέπεις μια μεμονωμένη πόρτα, μπορείς εύκολα να καταλάβεις ότι ανήκει σε ένα γνωστό σε εσένα σπίτι. Αντίθετα, τα μάτια του αγαπημένου σου ή τα χείλη της αγαπημένης σου, μάλλον  σου είναι δύσκολο να καταλάβεις ότι ανήκουν σε αυτόν ή αυτήν, αν σε μία φωτογραφία τα απομονώσεις από το υπόλοιπο πρόσωπο. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι έχουμε την τάση να αναγνωρίζουμε ολιστικά ένα πρόσωπο κι αυτό γιατί το συνολικό πρόσωπο υπερέχει των μεμονωμένων ατομικών μας χαρακτηριστικών.

Επίσης, μάθε και αυτό: δεδομένα από νευρολογικές έρευνες μάς δείχνουν ότι εμπλέκονται διαφορετικά τμήματα του εγκεφάλου για την ανάλυση των εκφράσεων ενός προσώπου που βλέπουμε (δηλαδή για τις συναισθηματικές αντιδράσεις των γύρω μας) και διαφορετικά τμήματα για την ανάλυση των χαρακτηριστικών του προσώπου. Γι’ αυτό ακόμη και όταν έναν φίλο μας, τη μία τον βλέπουμε χαρούμενο και την άλλη προβληματισμένο, σίγουρα δεν έχουμε κανένα πρόβλημα να καταλάβουμε ότι είναι αυτός.

Τώρα, όσον αφορά τον αριθμό των ατόμων που είμαστε ικανοί να αναγνωρίσουμε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, αυτό είναι ένα θέμα το οποίο προβλημάτισε μια μερίδα Βρετανών ψυχολόγων. Έτσι, έπειτα από πειράματα σε μια ομάδα 25 εθελοντών, στους οποίους δόθηκε περιθώριο μιας ώρας για να καταγράψουν όσα περισσότερα πρόσωπα μπορούσαν από την προσωπική ζωή τους και άλλη μια ώρα για να κάνουν το ίδιο με διάσημα πρόσωπα πολιτικών ή καλλιτεχνών, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο μέσος άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίσει γύρω στα 5.000 πρόσωπα. Αυτά τα πρόσωπα αφορούν συγγενείς, φίλους και συναδέλφους αλλά και διάφορους  διάσημους ανθρώπους ή και αγνώστους που συναντάμε τυχαία. Και βέβαια, υπάρχουν και εκείνοι με τις κάπως πιο ιδιαίτερες ικανότητες, οι οποίοι είναι ικανοί να αναγνωρίσουν και να θυμούνται μέχρι και 10.000 πρόσωπα!

Φαίνεται επομένως λογικό  ότι μερικοί άνθρωποι είναι πολύ καλύτεροι από ό, τι άλλοι στο να αναγνωρίζουν και να θυμούνται πρόσωπα. Ωστόσο, εκτιμάται ότι περίπου το 2% του γενικού πληθυσμού πάσχουν  από τη λεγόμενη προσωπαγνωσία, δηλαδή σχεδόν πλήρη αδυναμία αναγνώρισης άλλων προσώπων, την ίδια στιγμή που διατηρεί ανέπαφη την ικανότητά του να αναγνωρίζει οποιαδήποτε άλλα αντικείμενα.

Και σε αυτό το σημείο, ήρθε η ώρα να μάθουμε σε τι είδους πρόσωπα έχει την τάση να εστιάζουμε, την ώρα που είμαστε περιτριγυρισμένοι από πολλούς και άγνωστους, σε εμάς ανθρώπους. Ο εγκέφαλός μας λοιπόν έχει την έμφυτη τάση να παρατηρεί αυθόρμητα, όχι μόνο τα ωραία πρόσωπα αλλά και αυτά που είναι εχθρικά ή φιλικά απέναντι σε εμάς. Ειδικότερα, μελέτη η οποία δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό “Nature Human Behavior” μας επισημαίνει ότι μέσα στο πλήθος, ο ασυνείδητος νους επιλέγει δύο τύπους προσώπων: αυτά που εκπέμπουν κυριαρχία και απειλή και -σε μικρότερο βαθμό- αυτά που εκπέμπουν αξιοπιστία. Όλα λοιπόν δείχνουν ότι αυτό που προσέχει ο ανθρώπινος νους, συχνά βασίζεται στα εκάστοτε προσωπικά μας κίνητρα και τις εφήμερες προθέσεις μας.

Για παράδειγμα, αν κάποιος από εμάς ψάχνει για σύντροφο, ο εγκέφαλός του φαίνεται να βλέπει τα πρόσωπα διαφορετικά από κάποιον άλλον που βρίσκεται ήδη σε σχέση. Με πιο απλά λόγια, ασυνείδητα, ο εγκέφαλός του δίνει προτεραιότητα στα πρόσωπα των εν δυνάμει συντρόφων, σε σύγκριση με τα υπόλοιπα πρόσωπα των ατόμων γύρω του. Αν πάλι κάποιος τείνει να έχει πολλές φοβίες και να νιώθει ότι απειλείται από τους γύρω του, ο εγκέφαλός του θα δώσει αυτή τη φορά προτεραιότητα στα πρόσωπα των πιθανών εχθρικών προσώπων που τον περιτριγυρίζουν.

Άλλωστε, όπως λέει πολύ χαρακτηριστικά και ο καθηγητής R. Hassin του Εβραϊκού Πανεπιστημίου στην Ιερουσαλήμ: «Στην περιπλάνησή του μέσα σε ένα πλήθος, ο ασυνείδητος εγκέφαλος έχει να αντιμετωπίσει ένα δύσκολο καθήκον· να αποφασίσει ποια ερεθίσματα αξίζουν τη συνειδητή προσοχή και ποια όχι». Έτσι, βλέπουμε ότι όχι μόνο υπάρχει ποσοτικό όριο για τα πρόσωπα που πρόκειται να έχουμε περασμένα στη μνήμη μας, αλλά και ως  «γνωστικοί φιλάργυροι» που είμαστε εμείς οι άνθρωποι (δηλαδή τείνουμε να αναλώνουμε ενέργεια μόνο για ζητήματα που είναι σημαντικά για εμάς), θα εστιάσουμε συνήθως στα πρόσωπα των ατόμων εκείνων που απασχολούν τις σκέψεις και το μυαλό μας τη δεδομένη στιγμή.