5 στερεότυπα κρυμμένα πίσω από γνωμικά

Στον λόγο που έβγαλε ο Οδυσσέας Ελύτης όταν αναγνωρίστηκε το έργο του και του απονεμήθηκε το Βραβείο Νoμπέλ ανέφερε ανάμεσα σε πολλά άλλα ότι η γλώσσα δεν αποτελεί μόνο μέσο επικοινωνίας. Ο Ελύτης τόνισε ότι η γλώσσα είναι φορέας ηθικών αξιών και πως μια γλώσσα σαν την Ελληνική με αιώνες ύπαρξης και εξέλιξης «κουβαλά» ένα μεγάλο αξιακό φορτίο.

Όπως ακριβώς ο Ελύτης, έτσι και πολλοί ανθρωπολόγοι, υπογραμμίζουν τη σημαντικότητα της γλώσσας και τον ρόλο που παίζει όταν προσπαθούμε να καταλάβουμε ήθη και αξίες μιας κοινωνίας. Ο κλάδος της Γλωσσικής Ανθρωπολογίας είναι η επιστημονική μελέτη της γλώσσας και του πώς αυτή επηρεάζει και επηρεάζεται από το κοινωνικό πλαίσιο. Ο Duranti στο Companion to Linguistic Anthropology μάς πληροφορεί ότι αυτός ο κλάδος της Ανθρωπολογίας ερευνά πώς η γλώσσα διαμορφώνει την επικοινωνία, σχηματίζει μια κοινωνική ταυτότητα και συμμετοχή σε ένα σύνολο, οργανώνει πολιτιστικές απόψεις και ιδεολογίες και αναπαριστά μια αποτύπωση του κοινωνικού και φυσικού κόσμου.

Η Γλωσσική Ανθρωπολογία του 21ου αιώνα ακολουθεί κατά κύριο λόγο το τρίτο «κύμα» (paradigm) του κλάδου που αναπτύχθηκε κατά την δεκαετία του 1980. Χρησιμοποιήθηκε ως μέθοδος που αντί να εξετάζει τη γλώσσα per se, εξετάζει την κοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις χρησιμοποιώντας γλωσσικά/γλωσσολογικά εργαλεία. Κάποια από τα θέματα που εξετάζει είναι οι κοινωνικές ταυτότητες, οι κοινές ιδεολογίες και η δημιουργία των αφηγημάτων μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας και ασχολείται με θέματα ρατσισμού, σεξισμού, κοινωνικής αποδοχής που μπορεί να δημιουργήσουν πολώσεις και αντιθέσεις σε μια κοινωνία.

Υπάρχουν πολλά γνωμικά, εκφράσεις, παροιμίες και αστεία στην καθημερινότητά μας που ακούμε από μικρή ηλικία. Λαμβάνοντας υπόψιν όλα τα παραπάνω είναι ασφαλές να πούμε ότι αφέρουν και ιδεολογίες που δημιουργούν στερεότυπα για ανθρώπους και καταστάσεις εφόσον η γλώσσα είναι καθρέπτης αξιών. Ας δούμε λοιπόν 5 παραδείγματα!

1. «Δείξε μου τον φίλο σου να σου πω ποιος είσαι»

Σίγουρα μια έκφραση που δε μας κάνει εντύπωση ούτε φέρει κάποιο οφθαλμοφανές στερεότυπο. Ίσα ίσα αναδεικνύει πόσο στενές είναι οι σχέσεις ανάμεσα σε φίλους, τόσο που πολλές φορές μοιάζουν σαν αδέρφια ή μπορείς ξεκάθαρα να καταλάβεις ποιος κάνει παρέα με ποιον εξαιτίας της ομοιότητας. Ας το σκεφτούμε λίγο διαφορετικά. Παίζοντας στο ίδιο πεδίο της συλλογικότητας και της ενότητας πόσο μηδενιστικό είναι να κρίνεις κάποιον επειδή απλώς κάνει παρέα με ένα άτομο που μπορεί να έχει στοιχεία που σου φαίνονται «παραβατικά» ή να προεξοφλείς ότι κάποιος συμπεριφέρεται μ’ έναν ορισμένο τρόπο, χωρίς καν να τον έχεις γνωρίσει, επειδή έτσι φέρεται το φιλαράκι του; Κάθε άτομο είναι μοναδικό και θα πρέπει να κρίνεται για τα προσωπικά του στοιχεία, τα οποία και το διαφοροποιούν απ’ τα υπόλοιπα.

2. «Παπούτσι από τον τόπο σου κι ας είναι μπαλωμένο»

Μια από τις εκφράσεις που χρησιμοποιούσε και κάποιες φορές και σήμερα χρησιμοποιεί ο θυμόσοφος λαός μας για να αποτρέψει τη σχέση ανάμεσα σε άτομα που δεν έρχονται απ’ τον ίδιο τόπο. Τοπικισμός και ξενοφοβία δύο σε ένα. Ο τόπος φυσικά δεν περιορίζεται μόνο σε μια περιοχή αλλά θα μπορούσε να είναι και μια χώρα. Πολύ καλύτερα λοιπόν να παντρευτείς κάποιον/α που δεν πληροί τα δικά σου κριτήρια παρά να είναι ξένος/η.

3. «Πύρ, γυνή και θάλασσα»

Είπε ο ποιητής Μένανδρος και το χρησιμοποιούμε κι εμείς συχνά. Ένα από τα παλιά γνωμικά που δικαιολογημένα χαρακτηρίζεται ως  σεξιστικό. Η γυναίκα ανάγεται μαζί με τη φωτιά και τη θάλασσα σε ένα από τα τρία φοβερότερα κακά του κόσμου. Η άποψη ότι η γυναίκα με την ομορφιά της και την πονηριά της μπορεί να μαγέψει και να αποπροσανατολίσει τον άνδρα δεν είναι δυστυχώς εμφανής μόνο στην Ελληνική γλώσσα και παράδοση.

4. «Κάνεις σαν κακιά πεθερά»

Ένα ακόμα απόφθεγμα που έχει επικρατήσει και εμφανίζει τη μητέρα του ενός συντρόφου να θέλει να βλάψει τη νύφη ή τον γαμπρό της. Η κακή συμπεριφορά δεν είναι εγγενές χαρακτηριστικό των συμπεθέρων, παρ’ όλο που πολλές φορές μπορεί οι σχέσεις να μην είναι κι οι καλύτερες. Επομένως, αποτελεί στερεότυπο να θεωρείται ότι η συγκεκριμένη σχέση θα περιλαμβάνει πάντα κόντρα ή αρνητικά στοιχεία, κάτι που ευτυχώς υπάρχουν καθημερινά παραδείγματα που το καταρρίπτουν.

5. «Αν δε φας θα σε δώσω στους γύφτους», «περηφανεύεται σαν γύφτικο σκερπάνι»

Αυτές είναι μόνο κάποιες από τις γνωστές εκφράσεις που χρησιμοποιούμε και περιλαμβάνουν στερεότυπα για τους τσιγγάνους. Μέσα από τις εκφράσεις αυτές δημιουργείται μια αρνητική εικόνα για το πρόσωπό τους, συνώνυμη της ανειδίκευτης εργατικής τάξης που δεν έχει τρόπους και ζει σε κατάσταση φτώχειας. Εμμέσως περιθωριοποιείται μια κοινωνική ομάδα λόγω της διαφορετικότητάς της και της αντίληψης ότι δεν μπορούν να είναι τίποτα παραπάνω από απλοί εργάτες. Πού πήγε η ισότητα την οποία υποστηρίζουμε ανάμεσα σε όλους ανεξαρτήτως των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους;

Σαφέστατα υπάρχουν και άλλα που μπορούμε να προσθέσουμε στην παραπάνω λίστα γι’ αυτό σε προκαλώ σ’ ένα challenge που θα σε κάνει να αμφισβητήσεις πολλά απ’ αυτά με τα οποία μεγάλωσες και έχεις εσωτερικεύσει χωρίς να το αντιλαμβάνεσαι. Για να δούμε λοιπόν, πόσα στερεότυπα μπορείς εσύ να αναγνωρίσεις;