Η ζωή μας θεατρικό έργο κι εμείς οι πρωταγωνιστές

Έχεις ποτέ σκεφτεί τον εαυτό σου στο ρόλο ενός εξωτερικού παρατηρητή που παρακολουθεί τις απλές καθημερινές μας αλληλεπιδράσεις; Newsflash! Είναι πολλές φορές αυτές που έχεις υπάρξει και δεν το έχεις καταλάβει. Είναι οι φορές που καθόμαστε σε κάποιο καφέ και παρατηρούμε τον κόσμο στα διπλανά τραπέζια και μας δημιουργείται η εντύπωση ότι βλέπουμε ένα μικρό θεατρικό και παίρνουμε το θάρρος να δώσουμε και παρατσούκλια στους «πρωταγωνιστές» που ερμηνεύουν τον ρόλο τους, όπως επίσης και να κάνουμε σενάρια πίσω από τα κίνητρά τους και τις συμπεριφορές τους. Αυτή η απλή παρατήρηση είναι και η βάση για τη θεωρία της δραματουργίας στην καθημερινή ζωή όπως αυτή παρουσιάστηκε από τον Καναδό Κοινωνιολόγο Erving Goffman (1922-1982), του οποίου το έργο ήταν καθοριστικό για την κατανόηση των ανθρώπινων σχέσεων του 20ου αιώνα.

Ο T. Burns, σχολιαστής του έργου του Goffman, υποστηρίζει ότι «η θεατρική μεταφορά για τη μελέτη της ανθρώπινης ύπαρξης και συμπεριφοράς από τους κοινωνικούς επιστήμονες τον 20ο αιώνα οφείλεται στη διευρυμένη υιοθέτηση του όρου ρόλος». Η καθημερινότητά μας είναι γεμάτη από στιγμές, σχέσεις, αλληλεπιδράσεις με τον κόσμο γύρω μας. Ο κόσμος αυτός αποτελείται από τα φυσικά και κοινωνικά περιβάλλοντα και τους ανθρώπους. Στο κοινωνικό περιβάλλον (social setting) γίνεται η επικοινωνία των μελών μέσα σε πλαίσια που αυτοί επιλέγουν κάθε φορά. Κάθε στιγμή επικοινωνίας μας ορίζεται από τους δρώντες, τα άτομα που συμμετέχουν και τη δράση τους, τον ρόλο δηλαδή που έχει το κάθε άτομο στη συγκεκριμένη περίσταση.

Η δραματουργία του Goffman, όπως αυτή παρουσιάζεται στο έργο του Representations of the Self in Everyday Life, είναι η ιδέα ότι η ζωή είναι ένα θεατρικό έργο χωρίς τέλος μέσα στο οποίο η άνθρωποι είναι ηθοποιοί. Στην εισαγωγή για την ελληνική έκδοση του βιβλίου γράφεται ότι «όπως δηλώνει ο ίδιος ο Goffman, το βιβλίο του είναι μια εργασία ή έκθεση ή εγχειρίδιο με κεντρικό θέμα τη δομή των κοινωνικών συναντήσεων, οι οποίες συγκροτούνται όταν οι άνθρωποι βρίσκονται υπό την άμεση παρουσία ο ενός του άλλου».

Κατά τη γνώμη του η καθημερινή ζωή είναι μια σκηνή και οι διαδικασίες κοινωνικοποίησής μας είναι η περίοδος όπου μαθαίνουμε πώς πρέπει να ερμηνεύουμε τους διάφορους κοινωνικούς μας ρόλους. Οι ρόλοι μπορεί να δίνονται στο άτομο στην αρχή ή κατά τη διάρκεια της ζωής του (γυναίκα, άντρας, πλούσιος, φτωχός, μαθητής κ.λπ.) ή αποκτώνται από το ίδιο το άτομο (επάγγελμα, σύζυγος, μητέρα, πατέρας κ.λπ.).

Όπως όλα τα θεατρικά έργα, έτσι και η καθημερινή ζωή έχει το προσκήνιο και το παρασκήνιο. Το παρασκήνιο είναι οι στιγμές αυτές που δε χρειάζεται να παίξουμε κάποιο ρόλο, οι στιγμές που είμαστε αυτό ακριβώς που θέλουμε εκείνη τη στιγμή. Το προσκήνιο, αντίθετα, είναι οι στιγμές που πρέπει να ανταπεξέλθουμε στον ρόλο που έχουμε αναλάβει για το συγκεκριμένο κοινωνικό περιβάλλον. Στο προσκήνιο συμβαίνει και το φαινόμενο του Impression Management, ο όρος που χρησιμοποίησε ο Goffman για την επιθυμία μας να κατευθύνουμε τις εντυπώσεις των άλλων έτσι ώστε να είμαστε επιτυχείς και αποδεκτοί κατά την ερμηνεία του ρόλου μας.

Κατά τη διάρκεια του impression management χρησιμοποιούμε διάφορους μηχανισμούς για να παρουσιάσουμε τον εαυτό μας στους άλλους και είναι τρεις. Το social setting, το μέρος όπου γίνεται η αλληλεπίδραση, μπορεί να είναι οποιοδήποτε μέρος και μέσω της οργάνωσής του και των πραγμάτων τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό δίνει τον όγκο και τη φύση των πληροφοριών που θέλουμε να μοιραστούμε για εμάς. Για παράδειγμα, στο χώρο του γραφείου μας θέλουμε κατά βάση όλα εκείνα τα στοιχεία που αποδεικνύουν πόσο έμπειροι και αξιόπιστοι είμαστε ως επαγγελματίες (πτυχία, έπαινοι, δημοσιεύσεις, έργα). Στη συνέχεια είναι η εμφάνισή μας σε κάθε επίπεδο (φυσικά χαρακτηριστικά, τρόπος χτενίσματος, επιλογή ρουχισμού, αξεσουάρ). Χαρακτηριστικό παράδειγμα όλες οι αλλαγές που κάνουμε στην εμφάνισή μας ανάλογα με το πού θα βρεθούμε. Τέλος, είναι ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούμε και η γλώσσα που επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε ανάλογα με το ύφος που θέλουμε να περάσουμε.

Κατά τον Goffman λοιπόν, οι αλληλεπιδράσεις μας με τους άλλους είναι ως ένα βαθμό ένα υπολογισμένο, κομμένο και ραμμένο στα μέτρα μας, θεατρικό έργο. Και δεν έχει άδικο.

Είμαι σίγουρη ότι θυμάσαι κι εσύ την ατάκα της Ελληνίδας μάνας ότι αυτό που φοράς δεν είναι για εσένα ή για το πού θες να πας. Πόσες είναι οι φορές που έχεις αλλάξει τα μαλλιά σου για μια δουλειά; Πόσες φορές έχεις αισθανθεί ότι πρέπει να χρησιμοποιήσεις διαφορετική γλώσσα όταν μιλάς σε νέους φίλους, στο αφεντικό σου, στο ταίρι σου σε έναν καβγά ή σε μια τρυφερή σας στιγμή;

Τίποτα από αυτά δεν είναι απαραίτητα κακό. Γιατί όλο αυτό το θεατρικό έργο που είμαστε μέρος του, δεν είναι μια (αυτ)απάτη. Είναι απλά η επιθυμία μας να ενταχθούμε, να πετύχουμε και να διαμορφώσουμε σχέσεις με τους ανθρώπους γύρω μας. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα αναρωτηθείς γιατί σκέφτεσαι τόσα πολλά πριν τις συναντήσεις σου και προβληματιστείς, σκέψου ότι όλοι αυτό κάνουμε αφού έτσι λειτουργεί μια κοινωνία. Λίγο πριν την υπόκλιση, ίσως υπάρξει και χειροκρότημα. Θα δούμε.