«Οι κωμικοί κρύβουν μια θλίψη» κι άλλα παράδοξα περί γέλιου

Γέλιο. Κάτι τόσο μικρό μα με τόσο μεγάλη δύναμη. Βγαίνει σε πολλές εκδόσεις και καθεμία είναι τόσο μοναδική όσο το άτομο που τού ανήκει. Μπορούσες να καταλάβεις ποιον έχεις στο τηλέφωνο όταν σού έκαναν κάποια φάρσα, τόσο πολύ ταυτοποιεί ένα γέλιο. Ένα γέλιο μπορείς να τό ερωτευτείς και να τό αγαπήσεις. Ένα γέλιο μπορεί να είναι η λύση για πολλά από τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζεις και μπορεί να σε σώσει από άβολες στιγμές. Μπορεί να είναι η απόλυτη εκτόνωση σε μια στιγμή βαθιάς μελαγχολίας.

Στο γέλιο μπορείς να στοιχηματίζεις και να βγαίνεις πάντα κερδισμένος. Το γέλιο είναι σταθερά σε μια ζωή που αλλάζει συνέχεια. Είναι αυτό που πάντα θα σού φτιάξει τη διάθεση, αν όχι την ημέρα ή και την εβδομάδα. Άλλωστε είναι πολλές εκείνες οι φορές που θυμόμαστε πόσο πολύ γελάσαμε σε κάποιες περιπτώσεις με φίλους, γονείς, συντρόφους, ακόμα κι αρκετά χρόνια μετά. Έχω ακούσει πολλούς να λένε ότι το γέλιο είναι «το βάλσαμο της ψυχής», ότι το γέλιο λειτουργεί σαν ένα είδος αντιδότου στη δυσκολία, στη στεναχώρια, στην απώλεια, στη θλίψη. Και πόσο αλήθεια είναι και το γνωστό σε όλους μας «δε γίνεται γάμος χωρίς κλάματα και κηδεία χωρίς γέλια». Πέραν όμως των γνωστών και διαδεδομένων ρήσεων, υπάρχει και μια λιγάκι πιο σκοτεινή, που κλέβει λίγο από το φως των ανθρώπων εκείνων που υπηρετούν την τέχνη της κωμωδίας και λέε πως οι μεγαλύτεροι κωμικοί έχουν βαρύ φορτίο. Κι ίσως όλα να ισχύουν τα παραπάνω, ίσως και κανένα, μα το γέλιο είναι σίγουρα πολύ σημαντικό στη ζωή μας.

Πώς γίνεται λοιπόν το γέλιο, ένας αυτόματος μηχανισμός του σώματός μας, να έχει όλες αυτές τις ιδιότητες; Πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες και ψυχολόγοι έχουν συμφωνήσει ότι το χιούμορ είναι ένα από τα βασικά συστατικά των κοινωνικών δομών και αλληλεπιδράσεων. Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος W. H. Martineau κάνει μια πολύ εύστοχη αναδρομή στη βιβλιογραφία και μάς εξηγεί τις κοινωνικές λειτουργίες του χιούμορ και κατ’ επέκταση του γέλιου. Κατά τους Wallisκαι Mc Comas αλλά και τις διάφορες θεωρίες, το γέλιο σε μια κοινωνία λειτουργεί αρχικά ως φωνητικό σήμα που επιτρέπει στα μέλη της να καταλάβουν ότι το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται είναι ασφαλές και μπορούν να χαλαρώσουν.

Άλλοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι το γέλιο εκπληρώνει μια κοινωνική λειτουργία που είναι απαραίτητη για τη συνύπαρξη των μελών και δεν είναι άλλη από την ιδιότητα του γέλιου να μπορεί να επιλύει διαφωνίες. Συγκεκριμένα, το γέλιο σε αυτές τις περιπτώσεις αναφέρεται ως «διορθωτικός κοινωνικό μηχανισμός». Φυσικά, δε θα μπορούσαμε εδώ να αφήσουμε απ’ έξω και το φαινόμενο της σάτιρας. O P. L. Berger, Αμερικανός κοινωνιολόγος, ορίζει ως σάτιρα την επιτηδευμένη χρήση κωμικότητας (κωμικών στοιχείων) που έχει ως στόχο να γελοιοποιήσει πολιτικές και κοινωνικές πραγματικότητες ή πρόσωπα.

Για πολλούς θεωρητικούς η σάτιρα είναι η «μαχητική ειρωνεία» (militant irony) και είναι φυσικά λυτρωτική. Με τη χρήση της σάτιρας μπορούν τα μέλη μιας κοινωνίας να αποδομήσουν κυβερνητικές πρακτικές και να «ελαφρύνουν» λίγο το κλίμα με σαρκασμό και καυστικότητα. Έτσι θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις δύσκολες συνθήκες που έχουν δημιουργηθεί ή και να τούς γίνει πιο εύκολο να αντιδράσουν. Γιατί το γέλιο σε αυτή την περίπτωση είναι μια κινητήριος δύναμη για αλλαγή.

Ο σατιρικός καλλιτέχνης, ο κωμικός έχει μια μεγάλη ευθύνη. Να βρει τα κακώς κείμενα και να τα μετατρέψει σε ένα σατιρικό έργο που θα επικοινωνήσει με όλους ανεξαιρέτως. Είναι αυτός που θα κινήσει την περιέργεια και την κριτική σκέψη και μέσω του έργου του θα παλέψει για να διορθωθούν αυτές οι ανισότητες. Δε θα κουνήσει το δάχτυλο, δε θα νουθετήσει. Θα δώσει σε όλους, μέσω του χιούμορ και του γέλιου τροφή για σκέψη.

Για τον Pope, ο σατιρικός δημιουργός δρα ως ένας μηχανισμός προστασίας ιδανικών, αξιών και αληθειών. Η σάτιρα δε διαμαρτύρεται απλώς, είναι μια εκλεπτυσμένη μορφή έκφρασης θυμού που αποτινάσσει τη βία και επιστρατεύει το γέλιο σαν θωράκισμα. Γι’ αυτούς τους λόγους, το χιούμορ και η σάτιρα, ιδιαίτερα σε δύσκολες εποχές, είναι πολύ σημαντικές κι αποτελούν βασικό γνώρισμα όλων των κοινωνιών από τους αρχαίους μέχρι τους νεώτερους χρόνους,  από τον Αριστοφάνη μέχρι τον Ροιδη και τον Καρυωτάκη.

Την επόμενη λοιπόν φορά που θα δυσκολευτείς, προσπάθησε να βρεις στην κατάσταση αυτό που θα σε κάνει να γελάσεις. Άλλωστε ακόμη και οι πιο τραγικές στιγμές υπάρχει η αστεία πλευρά της υπόθεσης.  Κι είναι αυτή που μάς κρατά στα πόδια μας, όταν όλα φαίνεται να καταρρέουν.