Τα θέματα εμπιστοσύνης αντανακλούν και μέσα στην κοινωνία

Εμπιστοσύνη. Κάτι που θέλει δουλειά για να κερδίσεις και αντοχή για να κρατήσεις. Μια έννοια εύθραυστη που χρειάζεται ειδική μεταχείριση και προσπάθεια για να διατηρηθεί. Κάθε φορά όμως που μιλάμε για εμπιστοσύνη τείνουμε να τη σκεφτόμαστε σε ένα ψυχο-σχεσιακό επίπεδο. Αυτό που δεν έχουμε συνειδητοποιήσει, κατά τους Lewis & Weigert, είναι ότι υπάρχει και μια βαθιά κοινωνιολογική απόχρωση της εμπιστοσύνης που περιλαμβάνει, φυσικά, συναισθηματικές και γνωστικές διαστάσεις και φαίνεται να είναι το υπόβαθρο της τάξης. Το ψέμα, οι οικογενειακές σχέσεις, οι συναλλαγές και οι αλληλεπιδράσεις, μας φανερώνουν πόσο σημαντική είναι η εμπιστοσύνη ακόμα και όταν δεν είναι εμφανές προαπαιτούμενο.

Στα τέλη του εικοστού αιώνα κοινωνιολόγοι ξεκίνησαν να ερευνούν την εμπιστοσύνη ως μια κοινωνιολογική έννοια. Παραδείγματα είναι οι Garfinkel, Haas, Strub και πολλοί άλλοι. Ο Niklas Luhman το 1979 έγραψε ένα από τα σημαντικότερα βιβλία της Σύγχρονης Κοινωνιολογικής Θεωρίας που αφορούσαν το συγκεκριμένο θέμα, με τίτλο “Trust and Power”. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1983, ο Bernard Barber γράφει το “The Logic and Limits of Trust”. Τα δύο βιβλία αυτά είναι και τα πρώτα που έθεσαν την έννοια της εμπιστοσύνης ως βασικό χαρακτηριστικό της κοινωνικής συνοχής.

Κοινωνιολογικά η εμπιστοσύνη είναι ένα εγγενές χαρακτηριστικό των συλλογικών μονάδων (collective units), αυτών που ο Simmel χωρίζει σε δυάδες, ομάδες και συλλογικότητες και όχι των ατόμων μεμονωμένα, όπως ίσως να περιμέναμε. Είναι δηλαδή μια ιδιότητα που εμφανίζεται σε κάποιου είδους συλλογικότητα. Δεν είναι κάτι που «έχω ή έχεις» είναι κάτι που «υπάρχει ή δεν υπάρχει». Αν και η εμπιστοσύνη είναι ουσιώδης στις κοινωνικές σχέσεις, είναι πάντα νοθευμένη με ρίσκο, αμφιβολία και αμφισβήτηση. Ο Luhman αναφέρει ότι η έννοια της εμπιστοσύνης χρειάζεται για να γίνονται όλα λιγότερο πολύπλοκα. Τα αφήνουμε όμως να γίνουν;

Ποιο είναι λοιπόν το επόμενο βήμα για να καταλάβουμε τι είναι η εμπιστοσύνη και γιατί είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με υγιείς και μη κοινωνικές και διαπροσωπικές σχέσεις; Αυτό που είναι απαραίτητο είναι να έχουμε την αντίληψη ότι η έννοια είναι πολύπλευρη, «έχει διακριτές γνωστικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές διαστάσεις που συγχωνεύονται σε μια ενοποιημένη κοινωνική εμπειρία» σύμφωνα με τους Lewis & Weigert.

Μπορεί και να έχεις καταλάβει μέχρι τώρα ότι πρόκειται για μια έννοια που είναι επίσης αφηρημένη και μπορεί να έχει τόσες εκφράσεις όσες και οι τρόποι που την αντιλαμβανόμαστε. Η Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία λοιπόν μιλά για «τύπους» εμπιστοσύνης. Σε οποιαδήποτε περίπτωση εμφανίζονται σχέσεις εμπιστοσύνης μπορούν να (συν)υπάρχουν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό και οι προαναφερθείσες. Μπορεί ας πούμε σε μια φιλική σχέση η εμπιστοσύνη να έχει να κάνει τόσο με τη συμπεριφορά όσο και με το συναίσθημα, ενώ μπορεί σε μια επαγγελματική να έρχονται εντονότερα στο προσκήνιο οι γνωστικές και οι συμπεριφορικές διαστάσεις της. Τη βάση για τη διαφοροποίηση και κατηγοριοποίηση των σχέσεων εμπιστοσύνης την παρέχουν οι ποσοτικές ή οι δυναμικές διαφορές που προκύπτουν από το συνδυασμό τους. Με λίγα λόγια, με βάση το ποια διάκριση υπερισχύει ουσιαστικά σε κάθε περίπτωση.

Αυτό μπορεί να επεξηγηθεί πιο εύστοχα με τα λόγια των Lewis & Weigert με τον παρακάτω τρόπο: «Η γνωστική πλατφόρμα μπορεί να είναι περιορισμένη (ξένοι που περνούν στο δρόμο) ή μπορεί να είναι εξαιρετικά εκτεταμένη (όπως στις διαπραγματεύσεις για τη μείωση των πυρηνικών όπλων), το συναισθηματικό περιεχόμενο μπορεί να είναι ελάχιστο (οι περισσότερες αλληλεπιδράσεις μεταξύ γραφειοκρατών) ή πολύ έντονο (σχέσεις μεταξύ εραστών) και το συμπεριφορικό περιεχόμενο μπορεί να περιορίζεται σε μια στενά περιορισμένη πράξη ή να επεκτείνεται σε ένα απεριόριστα μεγάλο φάσμα πράξεων μεταξύ αυτών που εμπλέκονται».

Για τον Luhman όμως αυτό που πρέπει οπωσδήποτε να διαχωριστεί είναι η εμπιστοσύνη σε διαπροσωπικό επίπεδο και αυτή σε συστημικό επίπεδο, γιατί εδράζονται σε τελείως διαφορετικές βάσεις. Η διαπροσωπική βασίζεται σε συναισθηματικούς δεσμούς ανάμεσα σε άτομα και ο πόνος τους όταν αυτή προδίδεται είναι διαφορετική εμπειρία για τον καθένα αντίστοιχα. Η συστημική εμπιστοσύνη βασίζεται σε κάτι που είχε εισάγει ο Goffman και αφορά την (αυτό)παρουσίαση. Με αυτό εννοεί βέβαια ότι η συστημική εμπιστοσύνη υπάρχει και ενεργοποιείται όταν παρουσιάζει ότι όλα είναι σε τάξη και απολύτως ελεγχόμενα.

Από τα παραπάνω γίνεται εμφανές ότι η εμπιστοσύνη είναι μέρος της κοινωνικής μας πραγματικότητας.  Η σημασία της είναι τεράστια και η απουσία της μας πληγώνει είτε σε διαπροσωπικό είτε σε πολιτικό και συστημικό επίπεδο. Γι’ αυτό πάλεψε να χτίσεις υγιείς σχέσεις που θα σου δώσουν την ασφάλεια που χρειάζεσαι στη ζωή σου και θα σε κάνουν να ανταπεξέλθεις στην αβεβαιότητα της περιόδου. Σχέσεις που ταυτόχρονα θα βάλουν ένα ακόμη μικρό τουβλάκι στο να χτιστεί η εμπιστοσύνη σε συλλογικό επίπεδο.