Passive-agressive· αντιδράω μεν, αλλά εμμέσως

Σε καλούν σε μία έξοδο όπου πρόκειται να παρίστανται άτομα για τα οποία έχεις παράπονο ότι σε θυμούνται όποτε θέλουν, τι κάνεις; Σου ζητά το αφεντικό να καθίσεις παραπάνω στη δουλειά για να βγάλεις εις πέρας ένα επιπρόσθετο project και δεν το θέλεις, πώς αντιδράς; Σε ενοχλεί μία συμπεριφορά της σχέσης σου ή κάποιου φίλου, πώς το χειρίζεσαι;

Καθένας από εμάς, αναλόγως βιολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων και εμπειριών που έχουμε βιώσει, έχουμε διαμορφώσει τον δικό μας μοναδικό τρόπο να απαντάμε στα διάφορα ερεθίσματα. Ανάμεσα στα διάφορα μοτίβα συμπεριφοράς που κανείς μας υιοθετεί, άλλα θεωρούνται πιο λειτουργικά, πιο σωστά – θα λέγαμε- και με μακροπρόθεσμη θετική ισχύ, ενώ κάποια άλλα είναι μη-λειτουργικά, καταφέρνουν ωστόσο μία προσωρινή ανακούφιση σχετικά με το υφιστάμενο ζήτημα.

Υπάρχουν, λοιπόν, άτομα που σε περιπτώσεις σαν τις παραπάνω προτιμούν να μη δείξουν ευθέως την αντίθεση, το θυμό, τη δυσαρέσκειά τους και τα αρνητικά συναισθήματα τους εν γένει, αλλά αντίθετα καταφεύγουν σε συμπεριφορές έμμεσα επιθετικές. Στην επιστήμη της Ψυχολογίας κάνουμε λόγο για passive-aggressive προσωπικότητες και τακτικές, ώστε να προσδιοριστούν αυτές οι περιπτώσεις ανθρώπων. Η παθητική-επιθετική συμπεριφορά, όπως αποδίδεται ο όρος στα ελληνικά, αφορά δηλαδή αντισταθμιστικές στρατηγικές όπως η σιωπηλή αντίσταση, η χρονοτριβή και το πείσμα, μεθόδους επικοινωνίας καθαρά δυσλειτουργικές.

Πρόκειται, λοιπόν, για εσκεμμένη συγκεκαλυμμένη έκφραση συναισθημάτων θυμού που συχνότατα παρακινείται από τον φόβο ενός ατόμου να εκφράσει άμεσα τον θυμό του. Έτσι, το passive-aggressive άτομο, πιστεύοντας ενδόμυχα ότι η ζωή θα επιδεινωθεί εάν άλλοι γνωρίζουν τον θυμό του, εκφράζει τα συναισθήματά του έμμεσα, χρησιμοποιώντας μια ποικιλία συμπεριφορών για ν’ αντιδράσει. Απ’ τη μια, ο ίδιος ο θυμός γενικά βιώνεται ως ένα άβολο συναίσθημα, απ’ την άλλη ωστόσο το passive-aggressive άτομο αποκτά πραγματική ευχαρίστηση από το να απογοητεύει τους άλλους και γι’ αυτό συνηθίζεται να γίνεται αναφορά σε τέτοιες συμπεριφορές ως το «θυμωμένο χαμόγελο».

Το να αναγνωρίσουμε ότι κάποιος δείχνει σημάδια μιας passive-aggressive προσωπικότητας δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο, ωστόσο είναι σημαντικό, διότι η επαφή με έναν τέτοιο άνθρωπο μπορεί να είναι ψυχοφθόρα και εξουθενωτική. Ένα υποκείμενο με χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου τύπου προσωπικότητας, θα λέγαμε πως, βγάζει έναν αρνητισμό συχνά, καθώς επικρίνει τους άλλους και έχει πάντα έναν εχθρικό και κυνικό τρόπο έκφρασης και συμπεριφοράς. Αυτό, φυσικά, τον μετατρέπει σε μια δυσάρεστη συναναστροφή, σε συνδυασμό μάλιστα με το γεγονός ότι ο ίδιος είναι εμφανώς ευερέθιστος, δεν δέχεται τις κρίσεις των άλλων και πάντα διαμαρτύρεται επ’ αυτών, ενώ, παράλληλα, συχνά εκφράζει πως αισθάνεται ότι δε τον εκτιμούν και δε τον θέλουν. Επιπλέον, σε όποιο ζήτημα κι αν προκύψει, ο ίδιος πιστεύει πως δεν φέρει ποτέ κάποια ευθύνη για και πάντα φταίει κάποιος άλλος. Αν ζητηθεί κάτι από ένα passive-aggressive άτομο, αυτό θα δυσαρεστηθεί και θα θεωρήσει απαράδεκτες τις απαιτήσεις των άλλων, συναίσθημα που φυσικά δεν θα εκφράσει ευθέως. Θα δεχτεί να αναλάβει ό, τι του ζητήθηκε, θα πεισμώσει ωστόσο και αυτό θα εκφραστεί μέσω μιας συμπεριφοράς αρκετά αμελούς, γεμάτη καθυστερήσεις και πράγματα που ξεχνά.

Ακόμα δυσκολότερο βέβαια είναι να μπορέσει κανείς να διακρίνει αν ο ίδιος υιοθετεί τέτοια μοτίβα συμπεριφοράς. Ωστόσο, είναι τρομερά σημαντικό να έχουμε τη σχετική επίγνωση, διότι οι passive-aggressive πρακτικές είναι πιθανό να επηρεάσουν την ικανότητα ενός ατόμου να δημιουργεί και να διατηρεί υγιείς σχέσεις τόσο προσωπικές ή κοινωνικές όσο και εργασιακές, καθώς και την αποτελεσματικότητά του σε αυτούς τους τομείς. Έτσι, λοιπόν, κατά τη διαδικασία της αυτογνωσίας και της αυτοκριτικής μας ιδανικά πρέπει να παρατηρούμε και το πώς διαχειριζόμαστε τα αρνητικά μας συναισθήματα.

Αν, δηλαδή, σε περιπτώσεις που νιώθεις δυσαρεστημένος με ένα άλλο πρόσωπο επιλέγεις να μην το επικοινωνήσεις μέσω μιας ειλικρινούς κουβέντας και αντ’ αυτού κρατάς μούτρα, παύεις να μιλάς στον άλλον και μάλιστα τον αποφεύγεις γενικότερα όσο νιώθεις αναστατωμένος και ακόμα κι αν η άλλη πλευρά επιδιώξει μια συζήτηση, εσύ χρησιμοποιείς σαρκασμό για να αποφύγεις κάτι ουσιαστικότερο, τότε ακριβώς είναι που διαχειρίζεσαι με τον πλέον δυσλειτουργικό τρόπο τα συναισθήματά σου. Αν επιπρόσθετα ο θυμός σου σε οδηγεί σε καθυστερήσεις και αναβολές ώστε να τιμωρήσεις τον άλλον, τότε αποτελείς χαρακτηριστικότατο παράδειγμα ατόμου με passive-aggressive προσωπικότητα.

Το γεγονός ότι ένα άτομο έχει αυτή την προσωπικότητα και την αντίστοιχη συμπεριφορά δεν σημαίνει ότι πρέπει να το στήσουμε στον τοίχο ούτε ότι του γυρίζουμε την πλάτη χωρίς καμία ευκαιρία αλλαγής. Όπως όλες οι μορφές αντίδρασης σε ένα ερέθισμα, έτσι και η παθητικό-επιθετική συμπεριφορά είναι η αντισταθμιστική στρατηγική που, όχι απαραίτητα συνειδητά, επέλεξε ή έμαθε κάποιος μέσα από τις μέχρι τώρα εμπειρίες του.

Έτσι, αφενός, κάποιος ίσως να κατέληξε να υιοθετήσει αυτόν τον τρόπο διαχείρισης του θυμού, διότι ανετράφη σε ένα περιβάλλον όπου η άμεση έκφραση των συναισθημάτων αποθαρρύνεται ή δεν επιτρέπεται. Έτσι μπορεί να αισθάνεται ότι δεν μπορεί να εκφράσει τα αληθινά του συναισθήματα πιο ανοιχτά και γι’ αυτό καταλήγει σε αυτούς τους παθητικούς τρόπους. Αφετέρου, η ίδια η κατάσταση επηρεάζει επίσης την συμπεριφορά. Όταν βρίσκεται κάποιος σε μια κατάσταση όπου οι επιδείξεις επιθετικότητας δεν είναι κοινωνικά αποδεκτές, όπως σε μια επιχείρηση ή μια οικογενειακή λειτουργία, μπορεί να έχει την τάση να αποκρίνεται με μυστικό τρόπο όταν κάποιος άλλος τον κάνει να θυμώνει. Και σε τελευταία ανάλυση, το να είναι κανείς δυναμικός και συναισθηματικά ανοιχτός δεν είναι πάντα εύκολο. Όταν η στάση για τον εαυτό είναι δύσκολη ή ακόμα και τρομακτική, η παθητική επιθετικότητα μπορεί να φαίνεται σαν ένας ευκολότερος τρόπος αντιμετώπισης των συναισθημάτων χωρίς να χρειάζεται να έρθει κανείς αντιμέτωπος με την πηγή του θυμού του.

Κατανοώντας πως η passive-aggressive συμπεριφορά, όπως και κάθε άλλη, χτίζεται λόγω της αλληλεπίδρασης πολλών παραγόντων, αναγνωρίζουμε πως υπάρχει και η δυνατότητα σιγά-σιγά να αποδομηθεί αντίστοιχα. Το να αποδεχθεί κάποιος πως έχει παθητικό-επιθετική προσωπικότητα είναι αρκετά δύσκολο, αν ωστόσο συμβεί και ακολουθηθεί από ανάλυση του εαυτού, τότε η απόκτηση πιο λειτουργικών τρόπων διαχείρισης των αρνητικών συναισθημάτων είναι δεδομένη.