«Σύμπαν 25»· ένα ιδιαίτερο κοινωνικό πείραμα

Ο συμπεριφορικός καταποντισμός ή αλλιώς συμπεριφορική κατάπτωση είναι ένας όρος που επινοήθηκε από τον ηθολόγο J. Calhoun για να περιγράψει την κατάρρευση της συμπεριφοράς που μπορεί να προκύψει από τον υπερπληθυσμό σ’ ένα κοινωνικό σύνολο ανθρώπων.  Ο παραπάνω όρος προέρχεται από μία σειρά πολυετών πειραμάτων που ο ίδιος διεξήγαγε κατά την περίοδο 1958 – 1962. Συγκεκριμένα, επανέλαβε το ίδιο πείραμα 25 φορές και γι’ αυτό τον λόγο ονομάστηκε «Σύμπαν 25». Σκοπός του ήταν να διερευνήσει και να κατανοήσει κατά πόσο και με ποιον τρόπο μπορεί η πυκνότητα του πληθυσμού να επηρεάσει την κοινωνική συμπεριφορά.

Ο Calhoun για όλα τα πειράματά του χρησιμοποίησε ως αρχικό αντικείμενο τέσσερα ζευγάρια ποντίκια, τα οποία τοποθέτησε σε ιδανικές γι’ αυτά συνθήκες διαβίωσης, εξασφαλίζοντάς τους άφθονη τροφή, επαρκή χώρο ώστε να δημιουργήσουν φωλιές για την αναπαραγωγή τους, ασφάλεια από οποιονδήποτε κίνδυνο -από εξωτερικούς παράγοντες και από ασθένειες. Τα ποντίκια είχαν απόλυτη ελευθερία στο «σύμπαν» τους, αφού δεν υπήρχε σχεδόν καμία ανθρώπινη παρέμβαση, με εξαίρεση ασφαλώς τον ίδιο τον Calhoun και την ομάδα του που παρακολουθούσαν πάντα από απόσταση.

Αρχικά υπό αυτές τις ιδεατές συνθήκες τα ποντίκια αναπαράγονταν και πολλαπλασιάζονταν με ταχύτατους ρυθμούς. Έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα κι ενώ οι συνθήκες διαβίωσης παρέμεναν ιδανικές, παρατηρήθηκε σημαντική μείωση στον ρυθμό αναπαραγωγής και συνεπώς στην αύξηση του πληθυσμού. Άρχισε μάλιστα να επικρατεί κι ένα είδος ιεραρχίας ανάμεσα στα ποντίκια, με αποτέλεσμα τα νέα μέλη να μην μπορούν να ενταχθούν στην εν λόγω κοινωνία ούτε να βρουν ταίρι. Παρατηρήθηκε ακόμα ψυχολογική κατάρρευση, η οποία εκφράστηκε διαφορετικά στα αρσενικά από τα θηλυκά τρωκτικά. Τα μεν αρσενικά σταμάτησαν να προστατεύουν τα θηλυκά και τα μωρά τους και συγκεντρώνονταν στο κέντρο της αποικίας κι προχωρούσαν σε μεταξύ τους επιθέσεις. Τα δε θηλυκά, άρχισαν να γίνονται επιθετικά ακόμα και προς τα παιδιά τους κι είχαν άρνηση ν’ αναπαραχθούν. Ακόμα, όσα από τα νέα ποντίκια δεν είχαν βρει ταίρι, απομονώθηκαν σε κάποιο από τα κελιά χωρίς οποιαδήποτε αλληλεπίδραση με τα υπόλοιπα. Παρατηρήθηκαν και φαινόμενα κανιβαλισμού παρά την αφθονία στο φαγητό, ενώ αυξήθηκε κατά πολύ η θνησιμότητα στα νεότερα μέλη. Μέσα σε δύο χρόνια από την έναρξη του πειράματος, είχαν καταλήξει όλα τα μέλη της αποικίας. Το ίδιο ακριβώς συνέβη και τις 25 φορές που διεξήχθη το εν λόγω πείραμα.

Σύμφωνα με τον επιστήμονα «Και τα δύο είδη, οι άνθρωποι και τα τρωκτικά, είναι τρωτά σε δύο είδη θανάτου: του πνεύματος και του σώματος». Πρόκειται για ορθό συμπέρασμα, αφού όσο ο άνθρωπος δεν καλλιεργείται πνευματικά, ανοίγοντας το μυαλό και τους ορίζοντες του, έχοντας ως στόχο την αυτοβελτίωσή του, η κοινωνία κινδυνεύει να καταρρεύσει και μάλιστα με ρυθμό ανάλογο του πλήθους των ανθρώπων που ακολουθούν την παραπάνω τακτική.

Ο Calhoun συμπέρανε πως τα αίτια κοινωνικής κατάρρευσης της αποικίας των ποντικιών είναι όμοια με όσα μαστίζουν την ανθρώπινη κοινωνία κι αυτά είναι ο υπερπληθυσμός κι η επαφή με οτιδήποτε ξένο. Και δεν είχε άδικο, αφού ο υπερπληθυσμός αποτελεί εχθρό για την κοινωνία και μάλιστα απαρατήρητο. Οι αλλαγές που συμβαίνουν εξαιτίας του είναι μικρές κι ανεπαίσθητες αρχικά έως ότου το πρόβλημα γίνει εμφανές και δύσκολα αναστρέψιμο. Τα πάντα μπαίνουν στο πρίσμα της υπερβολής, όπως η εκμετάλλευση του περιβάλλοντος και των πόρων, η πίεση, το άγχος, οι συγκρούσεις, η εξάπλωση ασθενειών, η κίνηση, οι αυξημένοι ρυθμοί της καθημερινότητας. Επιπλέον, οι μεγαλύτεροι προσπαθώντας να εξασφαλίσουν τα όποια κεκτημένα τους δημιουργούν άτυπες μορφές ιεραρχίας και φέρουν στερεότυπες αντιλήψεις που πολλές φορές δεν αποδέχονται τα νεαρότερα μέλη μιας κοινωνίας, τα οποία και έχουν μια πιο σύγχρονη -κι όχι απαραίτητα λανθασμένη- οπτική γωνία. Ποιο είναι το αποτέλεσμα; Περισσότερες συγκρούσεις και περιθωριοποίηση σε άτομα που δεν μπαίνουν σε κοινώς αποδεκτά καλούπια. Όλα τα παραπάνω συνολικά αλλά και το κάθε ένα μόνο του συμβάλλουν αργά και σταθερά στην προσωπική κατάρρευση του ατόμου και σιγά-σιγά ολόκληρης της κοινωνίας.

Σημαντικά, λοιπόν, τα πορίσματα του Calhoun, κι ας κατηγορήθηκε ουκ ολίγες φορές τόσο για το ίδιο το πείραμα όσο και για την προσπάθειά του να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου στο ανθρώπινο είδος.