Στην εξαπάτηση η ευθύνη μοιράζεται πάντοτε στα δύο

Πολλές φορές οι συνθήκες κάνουν τους ανθρώπους να δραστηριοποιηθούν στο χώρο τους με τρόπους πλάγιους. Η επιθυμία για πλούτο, η ευκολία της παρατυπίας έναντι της δυσκολίας της ευθύτητας, η απληστία, το «το κάνω γιατί μπορώ» και η αίσθηση της υπεροχής που αυτό προσφέρει, το προσωπικό όφελος αλλά και γενικά τα μεγαλεπήβολα σχέδια που νιώθει ένα μυαλό πως μπορεί να καταστρώσει με επιτυχία και να βρεθεί έτσι στο βάθρο των «μεγάλων», είναι μερικοί μόνο από τους λόγους που οδηγούν άτομα στους δρόμους της εξαπάτησης κι ας μην ξέρουν πού αυτό θα τους βγάλει. Το ρίσκο σε κάθε περίπτωση το παίρνουν γιατί μπορούν, ή καλύτερα επειδή κάποιοι τους επιτρέπουν να μπορούν.

Κι εκεί που κάποιοι όντως έχουν στόχο να εξαπατήσουν, έρχεται ο όρος «το σύνδρομο του απατεώνα» να υπονοήσει πως τα πράγματα δεν είναι πάντοτε έτσι. Γράφτηκε για πρώτη φορά από τις κλινικούς ψυχολόγους Pauline R. Clance και Suzanne A. Imes σε ένα άρθρο το οποίο ανέφερε πως ένα εβδομήντα τοις εκατό των ανθρώπων θεωρούν τον εαυτό τους απάτη. Αναφερόταν συγκεκριμένα σε κάποιες γυναίκες με υψηλές επιδόσεις οι οποίες δεν πίστευαν πως είναι έξυπνες, αλλά πως έχουν υπερεκτιμηθεί από τους άλλους. Σε ένα γενικότερο πλαίσιο, το άρθρο ανέφερε πως δύο στους πέντε επιτυχημένους ανθρώπους θεωρούν τον εαυτό τους κατά κάποιον τρόπο απάτη, ενώ το εβδομήντα τοις εκατό του γενικού πληθυσμού, έχουν αυτήν την αίσθηση κάποια στιγμή στη ζωή τους.

Ένα από τα χαρακτηριστικά που δείχνουν πως κάποιος πάσχει από το συγκεκριμένο σύνδρομο, αναπτύσσει δηλαδή συναισθήματα απατεώνα, είναι το να αποφεύγει να δείχνει εμπιστοσύνη στη νοημοσύνη και στις ικανότητές του, να φοβάται έντονα την απόρριψη, να έχει εμμονή με τις λεπτομέρειες και να δουλεύει δυο και τρεις φορές πιο σκληρά προκειμένου να είναι πάντα προετοιμασμένος. Ως επακόλουθο έρχονται η στέρηση ύπνου και η εξάντληση. Οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν το σύνδρομο της απάτης διακρίνονται για τα επιτεύγματά τους, οι ίδιοι απλά δυσκολεύονται να δεχτούν την πραγματική αξία αυτών. Αξίζει να σημειωθεί πως στη λίστα μεταξύ των πολλών και επιτυχημένων που έχουν βιώσει το συγκεκριμένο σύνδρομο, βρίσκεται η ηθοποιός Emma Watson, καθώς και η γνωστή business executive, Sheryl Sandberg.

Πολλά σενάρια του αμερικάνικου -και όχι μόνο- κινηματογράφου έχουν γραφτεί για τις απάτες. Πολλά εξ αυτών μεταφέρουν αληθινά γεγονότα, ή προέρχονται από μύθους που άφησαν εποχή. Χαρακτηριστικά τους συνήθως είναι δύο. Είτε μιλάνε για ένα άτομο που με ιδιαίτερη ευχέρεια μπορούσε να χειραγωγεί, είτε μιλάνε για περιπτώσεις στις οποίες κάποιος είχε ανάγκη να πιαστεί από το ψέμα και να το πιστέψει. Εξιδανικεύοντας κάποιοι λοιπόν ανθρώπινα μυαλά και καταστάσεις, είναι πιθανό να πέφτουν θύματα γιατί έχουν την ανάγκη να πιστέψουν πως αυτό που τους «πουλάνε» θα τους ανυψώσει, θα τους σώσει, ή θα αναβαθμίσει την καθημερινότητά τους, κυριολεκτικά ή και μεταφορικά. Μιλάμε όμως όντως για ευφυία αυτού που εξαπατά, ή για θέληση αυτών απέναντί τους να πιστέψουν στο αδύνατο, η οποία αφήνει χώρο για ευπιστία; Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού που συζητάμε είναι οι ηλεκτρονικές απάτες, οι οποίες επικεντρώνονται πάντα στον ανθρώπινο παράγοντα. Στην παρουσίαση ας πούμε μιας προσφοράς που «δεν πρόκειται να ξαναβρείς», στην αίσθηση πως είναι ανοησία να μην πατήσεις το κλικ, αφού αυτό που πιθανότατα θα κερδίσεις αξίζει κάθε ρίσκο. Και όσο περισσότερα άτομα την πατάνε, τόσο μεγαλύτερος και ο μύθος που δημιουργείται γύρω από την εκάστοτε απάτη, άρα τόσοι περισσότεροι και οι μιμητές της.

Αν και διεθνώς η «ψυχολογία της απάτης» δεν είναι ένα θέμα που έχει μεγάλη έκταση, ωστόσο μία από τις βασικές διαπιστώσεις που έχουν γίνει είναι οι εξής: Τόσο η έλλειψη συναισθηματικού ελέγχου, όσο και η έλλειψη πληροφόρησης, κάνουν το θύμα παρορμητικό και κατ’ επέκταση πιο ευάλωτο στο να πέσει στα δίχτυα μιας απάτης. Ένα δέκα με είκοσι τοις εκατό των θυμάτων μάλιστα, υπολογίζεται πως έχει πέσει θύμα παραπάνω από μία φορές.

Η απάτη μπορεί να έχει χίλια πρόσωπα, αλλά όπως λέει κι ο λαός «το έξυπνο πουλί από τη μύτη πιάνεται» και σίγουρα κάτι θα παραπάνω θα ξέρει. Το κόστος μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να είναι οικονομικό, ψυχολογικό ακόμα και συναισθηματικό. Ας μην ξεχνάμε πως δεν είναι κάθε εξαπάτηση υλική, αφού κάποιος και έρωτα ακόμη μπορεί να πουλήσει σε τιμή ευκαιρίας. Το θέμα είναι κατά πόσο διατεθειμένος, ενημερωμένος, αφυπνισμένος και πόσα ψυχικά αποθέματα έχει κάποιος για να διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα και την απάτη.

Ακόμα κι αν κάποιος είναι δεξιοτέχνης στο να δημιουργεί όνειρα, μάλλον παίζει κάποιο ρόλο και το εύφορο έδαφος που βρήκε. Ακόμα κι αν σαν κρουπιέρης μοιράζει τα φύλλα μιας ονειρεμένης ζωής, στο χέρι του άλλου είναι να παίξει ή να πετάξει κάτω τα χαρτιά φωνάζοντας «πάσο», γιατί τελικά ο απατεώνας ούτε γίνεται ούτε εδραιώνεται μόνος του.