Πώς αντιδρά ο οργανισμός μας όταν νιώθει πως βρίσκεται σε κίνδυνο

Υπάρχει ένας αρχέγονος αμυντικός μηχανισμός ενσωματωμένος στον οργανισμό μας και σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς του πλανήτη, ο οποίος ονομάζεται αντίδραση φυγής ή πάλης (fight or flight response). Αυτόν το μηχανισμό τον περιέγραψε για πρώτη φορά ο φυσιολόγος Walter Cannon στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, προσπαθώντας να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο αντιδρά το ανθρώπινο σώμα σε καταστάσεις ανάγκης ή κινδύνου. Περιγράφει τη φύση και τη διαδικασία της αντίδρασης του σώματος υπό συνθήκες έντονης πίεσης. Είναι μια διαδικασία που προετοιμάζει τον οργανισμό για δύο ενδεχόμενα μπροστά στον κίνδυνο: είτε για να επιτεθεί και να πολεμήσει, είτε να φύγει, να «το βάλει στα πόδια». Ενεργοποιούνται όλες οι αισθήσεις στο έπακρο για να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση ή αποφυγή της απειλής.

Αργότερα, εκτός από τη μάχη ή φυγή οι επιστήμονες μίλησαν και για μια τρίτη αντίδραση στο στρες: το πάγωμα (fight, flight or freeze), το οποίο είναι εξίσου σημαντικό για την επιβίωση ορισμένων οργανισμών. Στο ζωικό βασίλειο, για παράδειγμα, μερικές φορές το πάγωμα, να μείνουν ακίνητα, δηλαδή, σαν να είναι πεθαμένα ή να λιποθυμήσουν, είναι η καλύτερη λύση με τις περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης, αν σκεφτούμε πως για ορισμένα αρπακτικά δεν έχει ενδιαφέρον ένα θήραμα που είναι ήδη νεκρό. Αυτό ίσως να συμβαίνει και στον άνθρωπο όταν τρομάξει πάρα πολύ.

Για να καταλάβουμε ακριβώς το μηχανισμό και πώς φτάνει ο εγκέφαλος να σημάνει συναγερμό στο σώμα θα δώσουμε το εξής παράδειγμα.  Έστω ότι περπατάμε στο πάρκο και ξαφνικά βλέπουμε ένα φίδι. Αυτό που έχουμε μάθει είναι ότι το φίδι είναι επικίνδυνο. Έχουμε ακούσει στο παρελθόν άτομα να πεθάνουν από δάγκωμα φιδιού. Αμέσως σκεφτόμαστε ότι ίσως είναι δηλητηριώδες και αν μας δαγκώσει μπορεί μέχρι και να πεθάνουμε. Η συναισθηματική αντίδραση εκείνη την ώρα ως απάντηση στις σκέψεις μας είναι έντονο άγχος και φόβος. Η σωματική αντίδραση είναι εφίδρωση, ταχυκαρδία και γενικά προετοιμασία του οργανισμού για μάχη ή φυγή.

Κατά την αντίληψη ενός ενδεχόμενου κινδύνου, λοιπόν, ενεργοποιείται ένα σύστημα στον οργανισμό, ώστε να παραχθεί αδρεναλίνη, η οποία με τη σειρά της προετοιμάζει τον οργανισμό να αντιδράσει. Η καρδιά χτυπάει γρηγορότερα, στέλνεται περισσότερο αίμα στους μύες και λιγότερο στα εσωτερικά όργανα, η πίεση και τα επίπεδα γλυκόζης του αίματος αυξάνονται, η αναπνοή γίνεται πιο γρήγορη και ρηχή με αποτέλεσμα να εισπνέουμε περισσότερο οξυγόνο και αρχίζουμε να ιδρώνουμε. Όλος ο οργανισμός προετοιμάζεται να αντιδράσει, η δύναμη του και η ενέργειά του πάει στους μύες και τα επίπεδα εγρήγορσης είναι στο κόκκινο. Αυτή η αντίδραση έχει να κάνει με το ένστικτο της επιβίωσης και εξελικτικά ήταν απαραίτητη για την επιβίωση του ανθρώπου. Φανταστείτε τον άνθρωπο των σπηλαίων, αυτόν που έμενε στο ύπαιθρο, που έβγαινε για κυνήγι για να βρει την τροφή του. Η εγρήγορση και η ετοιμότητά του όφειλε να βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα προκειμένου να καταφέρει να επιβιώσει. Όταν έβλεπε μια απειλή, όπως μια αρκούδα στο δάσος, έπρεπε να αντιδράσει άμεσα και να αποφασίσει εάν θα παλέψει ή θα τρέξει. Το σώμα του, λοιπόν, τού έδινε όλη την ενέργεια και δύναμη που χρειαζόταν για να γλιτώσει από τον κίνδυνο.

Παρόλα αυτά στις σημερινές κοινωνίες, δεν είναι συχνό φαινόμενο ένας άνθρωπος να κινδυνέψει από αρκούδα στο δάσος. Οι κίνδυνοι που αντιλαμβανόμαστε δεν είναι τόσο φανεροί και οι απειλές είναι πιο υποκειμενικές. Έτσι προκαλούνται ακραίες σωματικές αντιδράσεις σε κινδύνους που δεν μπορείς να δεις και απειλές που δεν είναι πραγματικές. Καμιά φορά, δηλαδή, ο εγκέφαλος δίνει λάθος συναγερμό. Μια απειλή που θα δεχθούμε από ένα συνάδελφο, το ενδεχόμενο να μας απολύσει ο εργοδότης μας ή να μας χωρίσει το ταίρι μας, όλες αυτές οι σκέψεις, μας προκαλούν ίσως άγχος, έντονο στρες ή και φόβο. Ο εγκέφαλος το μεταφράζει σαν απειλή και σημαίνει συναγερμό. Στο συνεχές και μόνιμο άγχος -άλλος ένας υποκειμενικός κίνδυνος- ο εγκέφαλος κρατάει διαρκώς τον οργανισμό σε υψηλά επίπεδα διέγερσης, κάτι που με το πέρασμα του χρόνου δημιουργεί προβλήματα υγείας. Αν και η αντίδραση μάχης ή φυγής είναι μια αμυντική συμπεριφορά επιβίωσης που σκοπό έχει να μας προστατεύσει, στο σύγχρονο τρόπο ζωής μπορεί να λειτουργήσει λανθασμένα και να φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα.

Εσένα ποια είναι η αντίδραση σου μπροστά στον κίνδυνο; Μάχη, φυγή ή πάγωμα; Όποια και αν είναι η απάντηση σου, την επόμενη φορά που θα αγχωθείς ή θα φοβηθείς σκέψου: μήπως δίνεις λάθος συναγερμό στο σώμα σου; Είναι ο κίνδυνος πραγματικός;