Το μεγαλύτερο δυνατό όφελος καμιά φορά δεν είναι ευχάριστο για όλους

Η φιλοσοφία αποτελεί μια απ’ τις σημαντικότερες επιστήμες. Στα αρχαία χρόνια έδινε λύσεις στα περισσότερα ζητήματα στη ζωή των ανθρώπων. Σημαντικό ρόλο είχε και στην πολιτική ζωή, ενώ μέρος της είναι και η ηθική. Η ηθική φιλοσοφία ασχολείται κυρίως με το «τι είναι ηθικά σωστό να κάνουμε». Όπως σε όλα τα φιλοσοφικά ερωτήματα η απάντηση δεν είναι ξεκάθαρη, ειδικά όταν έχει να κάνει με τις προτιμήσεις των ανθρώπων σε διάφορα ζητήματα, οι οποίες σχεδόν ποτέ δε συμβαδίζουν. Το σωστό και καλό για κάποιον να μπορεί να βλάψει κάποιον άλλο. Μια λύση σε αυτόν τον προβληματισμό έρχεται να φέρει η θεωρία του ωφελιμισμού, με κύριους εκπροσώπους τον Jeremy Bentham και John Stuart Mill.

Η βασική αρχή του ωφελιμισμού είναι πως σκοπός των πράξεών μας πρέπει να είναι να προκαλέσουμε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ωφέλεια σε όσο το δυνατόν περισσότερο αριθμό ατόμων. Ωστόσο συχνά προκύπτουν διάφορα προβλήματα που οδηγούν σε διλήμματα. Στο εν λόγω κείμενο θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με τους κόπους των ωφελιμιστών μέσα από γνωστά υποθετικά παραδείγματα.

Το πιο γνωστό παράδειγμα μάς πάει πίσω στο καλοκαίρι του 1884. Μέσα σε ένα πλοίο, τη Mignonette, τέσσερις Άγγλοι ναύτες ξεκίνησαν το ταξίδι τους. Τρεις από αυτούς ήταν άνδρες με οικογένεια και παιδιά, ο τέταρτος -ο καμαρότος- ήταν ένα ορφανό 17χρονο παιδί που ήθελε μέσα από αυτό το ταξίδι να βελτιώσει τη ζωή του και να ωριμάσει. Τα σχέδια τους όμως χάλασε μια θύελλα, με αποτέλεσμα να βρεθούν σε μια σωστική λέμβο με ελάχιστα τρόφιμα και καθόλου νερό. Οι μέρες κυλούσαν μα η βοήθεια δεν ερχόταν, ενώ παράλληλα τα τρόφιμα εξαντλήθηκαν. Την 19η μέρα του μαρτυρίου τους, ο μικρός καμαρότος ήταν τρομερά άρρωστος, διότι παρά τις συμβουλές των υπόλοιπων ήπιε θαλασσινό νερό. Δύο απ’ τα τρία μέλη του πληρώματος αποφάσισαν πως έπρεπε να χαθεί ο ένας για να σωθούν οι τρεις και βλέποντας τον μικρό στα τελευταία του τού έδωσαν την οριστική βολή, ενώ τρέφονταν από το κορμί του άτυχου νεαρού έως την 24η μέρα οπότε και ήρθε βοήθεια. Επιστέφοντας στην Αγγλία τα δύο άτομα που έδωσαν τέλος στη ζωή του καμαρότου συνελήφθησαν και δικάστηκαν. Ας υποθέσουμε τώρα πως εσείς είστε ο δικαστής. Πώς θα αποφασίζατε; Προσπαθήστε να παραμερίσετε τον παράγοντα του νόμου και να σκεφτείτε κατά πόσο αυτό είναι ηθικά επιτρεπτό.

Οι δύο κατηγορούμενοι, οι οποίοι ενστερνίστηκαν τη θεωρία του ωφελιμισμού, είπαν πως το έκαναν από ανάγκη. Άλλα επιχειρήματά τους ήταν πως «θα κατέληγε ούτως ή άλλως» και πως έτσι μειώθηκε ο πόνος και μεγιστοποιήθηκε το όφελος, αφού σώθηκαν τρεις ζωές έναντι μίας και δε χρειάστηκε να θρηνήσει καμιά γυναίκα τον άντρα της ή κάποιο παιδί τον πατέρα του.

Ανάλογα υποθετικά πειράματα είναι όταν σε βρίσκουν αντιμέτωπο με διλήμματα στέρησης ζωής. Πόσο δύσκολο θα ήταν να είσαι ένας γιατρός με τέσσερις ασθενείς και τρία όργανα που ο ένας εκ αυτών χρειάζεται και τα τρία για να ζήσει ενώ οι άλλοι τρεις θέλουν από ένα και συνεπώς θα ζήσουν και οι τρεις. Μπορεί να φαίνεται πως είναι εύκολη η απόφαση, αλλά δεν είναι τόσο απλό να πάρεις στα χέρια σου τη ζωή ενός ανθρώπου. Έπειτα, πώς μπορείς να κάνεις έναν δίκαιο υπολογισμό μετρώντας με ακρίβεια και με δίκαιο τρόπο τις προτιμήσεις του καθενός ακόμα κι όταν αυτές συγκρούονται;

Όλα αυτά όμως κλονίζουν την ισότιμη μεταχείριση των ανθρώπων, τις ηθικές μας ενοράσεις, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ισότητα. Και κάπου εδώ έρχεται ο Νόζικ να μας προτείνει έναν ιδεατό παράδεισο. Το μόνο τίμημα είναι πως θα περάσεις όλη την υπόλοιπη ζωή σου σε ένα μηχάνημα, στη μηχανή εμπειριών, η οποία θα σου προσφέρει όλα όσα λαχταράς. Τα αποτελέσματα όμως ήταν πως ο κόσμος δεν προτίμησε να μπει σε αυτή τη μηχανή. Τα αποτελέσματα του πειράματος μας έκαναν να αντιληφθούμε ότι το παν στη ζωή δεν είναι μόνο η μεγιστοποίηση της ωφελιμότητας αυτή καθ’ αυτή, αλλά υπάρχει κάτι πέρα από αυτό -η ανάγκη μας να ζήσουμε το αληθινό. Ένα παράδειγμα αυτού; Αν σε απατούσε ο/η σύζυγος σου ή εάν ένας φίλος σου σε κατηγορούσε πίσω από την πλάτη σου, δε θα ήθελες να το ξέρεις;