Το στάδιο του καθρέφτη· ανακαλύπτοντας πώς κινούμαστε

Ο Ζακ Λακάν ήταν Γάλλος ψυχαναλυτής και ψυχίατρος, μεγάλη φιγούρα στην ψυχοθεραπεία με ισχυρό έργο κι έρευνα στον τομέα της εξήγησης των συμπεριφορών και το σε ποιο στάδιο της ζωής μας αυτές διαμορφώνονται. Μετά τον Φρόιντ, η έρευνα και το έργο του υπήρξε πεδίο βολής κι αμφισβητήσεων όσο κανενός άλλου. Το κομμάτι του ψυχισμού που επέλεξε να ασχοληθεί ο J. Lacan είναι αφιερωμένο στην ανάπτυξη του παιδιού και στον σχηματισμό του Εγώ.

Έτσι αναπτύσσει τη θεωρεία του που υποστηρίζει πως ο άνθρωπος δομείται ως υποκείμενο από τη συμβολική τάξη στην οποία ενσωματώνεται. Μετά επιδρά με τη σειρά της η γλώσσα, το περιβάλλον, η κοινωνική δομή και δημιουργεί την πληρότητα ενός παιδικού χαρακτήρα.

Ο ίδιος εισήγαγε την θεωρία του για τους πρώτους μήνες ζωής ενός ανθρώπου- μωρού. «Το στάδιο του καθρέφτη«, όπως το ονόμασε, αποτελεί, σύμφωνα με τον J. Lacan, μια καθοριστική φάση της σύστασης του ανθρώπινου όντος. Η φάση αυτή εκτείνεται κατά την ηλικία των 6-18 μηνών. Το παιδί, ενώ βρίσκεται ακόμα σε μια κατάσταση αδυναμίας να συντονίσει κινήσεις και σωματικές λειτουργίες, προβλέπει με το ένστικτό του τον έλεγχο της σωματικής του ενότητας. Αυτό συμβαίνει μέσω της ταύτισης με την εικόνα του ομοίου του, αυτό που κοινώς λέμε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση.

Στην ηλικία των έξι μηνών το νήπιο δε διαθέτει τον έλεγχο του σώματός του. Την ίδια στιγμή το οπτικό του σύστημα είναι ανεπτυγμένο για ν’ αντιληφθεί τον εαυτό του στον καθρέφτη ως ολότητα πριν να είναι έτοιμο να την αντιληφθεί μέσω της κιναισθησίας, έχοντας έτσι πληρότητα μόνο στο επίπεδο της εικόνας. Στο σώμα υπάρχει μία γενικευμένη αίσθηση αβοήθητου και μια γενικευμένη έλλειψη αυτονομίας, ενώ στην εικόνα υπάρχει μια πλήρης κατανόηση των ικανοτήτων. Η οφθαλμαπάτη αυτή είναι ζωτικής σημασίας αφού βρίσκεται ένα βήμα πριν την έναρξη της διαμόρφωσης του εγώ, που είναι, θα λέγαμε, ένας γίγαντας, μια φούσκα που μεγαλώνει αλλά μπορεί εύκολα και να ξεφουσκώσει.

Το οργανικό σώμα βιώνεται με μια αίσθηση ανημποριάς, κατακερματισμένο κι εξαρτημένο από μια άλλη παρουσία (του γονέα στην προκειμένη), ενώ το σώμα της εικόνας προάγει την ενότητα και την πληρότητα. Το νήπιο υπάρχει περίπτωση να μάχεται την εικόνα διότι δείχνει στο παιδί όλα αυτά από τα οποία πλήττεται. Βιώνει μια ένταση μεταξύ εικόνας κι υποκειμένου προκαλώντας έτσι στο παιδί μια αμφιθυμία. Μια σχέση ανεστραμμένης συμμετρίας όπου αυτό που είναι, μάχεται με αυτό που νομίζει το ίδιο ότι μπορεί να κάνει.

Για τον Λακάν το στάδιο του καθρέφτη αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη διάσταση της ψυχικής πραγματικότητας του ανθρώπου, μαζί με άλλες δύο διαστάσεις, του συμβολικού και του φανταστικού. Η φαντασιακή διάσταση είναι αυτή που έχει ο άνθρωπος ως μωρό για την εικόνα του σώματός του. Κατά τον Λακάν το στάδιο του καθρέφτη δημιουργεί μια αποφασιστική καμπή στην ψυχική ανάπτυξη του παιδιού και χαρακτηρίζει δύο πράγματα. Αρχικά μία ουσιώδη ναρκισσιστική σχέση με την εικόνα του σώματος και στη συνέχεια φανερώνει μια σύγκρουση ανάμεσα στο ποιοι είμαστε και στο ποιοι νομίζουμε κι αντιλαμβανόμαστε με τα μάτια μας πως είμαστε. Δηλαδή μια εικόνα ανάμεσα στο παιδί και το είδωλό του. Εξ’ και η ονομασία.

Ο Λακάν ακόμα θεωρεί πως το στάδιο του καθρέφτη είναι μια ταύτιση κι μια εσωτερική ανάλυση πληροφορίας που υφίσταται το υποκείμενο όταν λαμβάνει μια εικόνα.  Πόσα κρύβονται άραγε πίσω από μια απλή μας κίνηση. Ακόμα κι ο τρόπος που θα σηκώσουμε το ποτήρι μας από το τραπέζι για να πιούμε νερό, δηλώνει πράγματα για εμάς. Η πιο μικρή μας κίνηση έχει εξήγηση τη δική της ψυχολογική ανάλυση, αρκεί να καταφέρεις να ψάξεις στη σωστή κατεύθυνση, για να μάθεις να ερμήνευες, να συγχωρείς  και ν’αποσαφηνίζεις τα πάντα γύρω σου.