Γιατί τη βρίσκουμε με τα στυγερά εγkλήματα και υπάρχουν όρια στην προβολή τους;

Το true crime φαίνεται να είναι πιο δημοφιλές από ποτέ. Από τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων μέχρι τα streaming platforms, όπως το Spotify, οι ανεξιχνίαστες δολοφονίες και οι αιματηρές ιστορίες κατακλύζουν τον πραγματικό και τον ψηφιακό κόσμο. Τα τελευταία χρόνια, αυτό το είδος ψυχαγωγίας έχει αναβιώσει με αναρίθμητα ντοκιμαντέρ στο Netflix (στο Cosmopolitan, χαρακτηριστικά, μπορούμε να βρούμε άρθρο με τίτλο “83 of Netflix’s Best True Crime Documentaries”). Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι θεωρούν πως αυτές οι ιστορίες μας κεντρίζουν το ενδιαφέρον, επειδή ο φόν0ς, ο βιaσμός και η κλ0πή αποτελούν βασικά στοιχεία της ανθρώπινης ιστορίας, από τις απαρχές της ανθρωπότητας έως και τις πιο σύγχρονες κοινωνίες. Είναι ενσωματωμένο στο DNA μας, ενστικτωδώς, να επιθυμούμε να ανακαλύψουμε το «ποιος», «τι», «πότε», «γιατί» και «πού», ώστε να κατανοήσουμε τους εγκληματίες και να προστατεύσουμε καλύτερα τον εαυτό μας.

Tόσο σύμφωνα με μελέτη του 2010 στο Πανεπιστήμιο του Illinois Urbana-Champaign, όσο και με μελέτη του YouGov, οι γυναίκες τείνουν να έλκονται περισσότερο από αληθινές ιστορίες εγκλημάτων (και, μάλιστα, να χαλαρώνουν ακούγοντάς τες). Ενδιαφέρονται, ειδικότερα, για ιστορίες που αποκαλύπτουν τα κίνητρα του δράστη, περιγράφουν τον τρόπο απόδρασης των θυμάτων και προβάλλουν γυναίκες ως θύματα. Αυτό είναι συμβατό με την εξέλιξη των ειδών, καθώς οι άνθρωποι τείνουν να ελκύονται ενστικτωδώς από ιστορίες, στις οποίες μπορούν να ταυτιστούν με το θύμα και να αντλήσουν διδάγματα για την αντιμετώπιση των “κακών”. Η παρακολούθηση εκπομπών αληθινών εγκλημάτων μπορεί, πιθανώς, να βοηθήσει στην προετοιμασία ενός ατόμου σε παρόμοιες καταστάσεις.

Αληθινές ιστορίες εγκλημάτων διατίθενται σε podcast, τηλεόραση και λογοτεχνία. Πώς ξεκίνησε η έκρηξη αυτή;

Το φαινόμενο του αληθινού εγκλήματος σίγουρα δεν είναι καινούριο. Το πρώτο true crime book στην pop κουλτούρα είναι το βιβλίο του συγγραφέα-δημοσιογράφου Truman Capote “In Cold Blood”, που δημοσιεύτηκε τη δεκαετία του 1960, και αφορά στη δολ0φ0νία μιας τετραμελούς οικογένειας στο Χόλκομπ του Κάνσας. Αλλά και ακόμη νωρίτερα, τα φυλλάδια εγkλημάτων του 1800 (murder pamphlets) ισχυρίζονταν ότι περιείχαν αληθινές εξιστορήσεις δολ0φ0νιών, και αποτελούνταν από μια αφήγηση, ένα πρακτικό δίκης ή/και μια γραπτή ομολογία του δολοφόνου πριν από την εκτέλεσή του. Πωλούνταν δε, συχνά, εκτός από τους δρόμους, τις πλατείες και τα καφενεία, στον τόπο της δημόσιας εκτέλεσης του δολ0φόνου, με τη δικαιολογία ότι λειτουργούσαν ως “προειδοποίηση” ενάντια σε μια ανήθικη ζωή. Ακόμη και τότε, θεωρούνταν ως μιας γκροτέσκας μορφής ψυχαγωγία στην Ευρώπη. Και, φυσικά, μπορούμε ακόμη να γυρίσουμε ακόμη νωρίτερα, στην εποχή του Κολοσσαίου, μια βιομηχανία που μετέτρεπε τον θάνατο σε ψυχαγωγία για χιλιάδες θεατές. Το ανθρώπινο μυαλό γοητεύεται από το μακάβριο. Σήμερα, στην καθημερινή ζωή, το μακάβριο παρουσιάζεται με τον χειρότερο τρόπο, όταν περαστικοί σταματούν στον τόπο ενός ατυχήματος για να τραβήξουν φωτογραφίες και βίντεο και να τα μοιραστούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. 

Τι κάνει το true crime τόσο εθ1στικό σε σύγκριση με τα αστυνομικά μυθιστορήματα;

Η φανταστική βiα δε μας αγγίζει ποτέ με τον ίδιο τρόπο. Μπορεί κάτι να είναι τρομακτικό, αλλά αν το γεγονός έχει συμβεί πραγματικά σε κάποιον, προκαλεί ανατριχίλα με έναν τρόπο, που η αστυνομική φαντασία αδυνατεί να προκαλέσει. Επιπλέον, σημαντικό είναι το αίσθημα της ανακούφισης · υπενθυμίζεται, δηλαδή, στους ανθρώπους η καλή τους τύχη σε σύγκριση με τα θύματα. «Τουλάχιστον δεν έτυχε σε μένα». 

Τι λέει για την κοινωνία και την εποχή μας γενικότερα η λαχτάρα για το true crime;

Μια λαχτάρα για αυθεντικότητα και αλήθεια.

Στη δεκαετία του 1990, προσπαθούσαμε να αποδράσουμε από την καθημερινότητα, παρακολουθώντας, για παράδειγμα, την εξαιρετικά δημοφιλή σειρά “Τόλμη και Γοητεία”. Και όταν δε μας έφτανε τίποτα πια, προχωρήσαμε στο ριάλιτι. Είναι πλέον τρομερά δύσκολο να συγκινηθούμε με οτιδήποτε σεναριακό. Έρευνες έχουν βρει, ήδη εδώ και μια δεκαετία, ότι η κοινωνία έχει πάρει μια συναισθηματική τροπή. Παντού επιδιώκεται να γίνει έκκληση στο συναίσθημα, να προκληθεί αντίδραση. Γι’ αυτό τα πραγματικά γεγονότα λειτουργούν τόσο καλά. Στο παρασκήνιο, ένας από τους λόγους μπορεί να είναι και η μεγάλη ποσότητα της ροής των μέσων και των ερεθισμάτων. Αν θέλεις να περάσεις το μήνυμά σου, πρέπει να είσαι προκλητικός ή ορατός με κάποιο τρόπο, διαφορετικά θα μείνεις στη μάζα.

Τι είδους πιθανά ηθικά διλήμματα περιλαμβάνει το είδος; Πού χαράσσουμε τα όρια;

Όταν τα εγkλήματα αντιμετωπίζονται κατάλληλα, η παρουσίαση τους μπορεί να γίνει σωστά και ηθικά, Για παράδειγμα, μπορεί να φέρει νέες προοπτικές στα μέσα ενημέρωσης, να διδάξει κάτι για την κοινωνία, να αναλύσει τους λόγους πίσω από μια πράξη ή να παρουσιάσει νέα στοιχεία. Υπάρχουν μερικές περιπτώσεις στην Αμερική, όπου οι άδικες καταδίκες έχουν τροποποιηθεί χάρη σε αυτό. Το ερώτημα είναι, πώς θα αντιμετωπίσουμε το θέμα. Εάν αγνοηθούν τα ηθικά ζητήματα, το αληθινό έγκλημα μπορεί να μετατραπεί σε μια πολύ άσχημη μορφή ψυχαγωγίας. Η τραγωδία χρησιμοποιείται για το κέρδος. Τα μεγαλύτερα προβλήματα σχετίζονται με τα δικαιώματα του θύματος, ιδιαίτερα των συγγενών που είναι ακόμη εν ζωή.

Όσον αφορά το πού χαράσσουμε τα όρια, σε περιπτώσεις που αφορούν παιδιά, κατά τον άγραφο κανόνα, οι λεπτομέρειες συνήθως δεν είναι τόσο ακριβείς όσο σε περιπτώσεις που αφορούν ενήλικες. Φυσικά, και η νομοθεσία μπορεί να καθοδηγήσει, επίσης, ποια θέματα μπορούν να συζητηθούν και να προβληθούν. Αν μιλάμε για τεμαχισμούς, οι λεπτομέρειες σχετικά με το πριόνισμα πτωμάτων γενικότερα αποφεύγονται. Πολλοί σίγουρα θα θυμούνται ακόμη το στυγερό έγkλημα του Παναγιώτη Φρατζή, ο οποίος σκότwσε και τεμάχισε τη σύζυγό του, τη 18χρονη Ζωή Γαρμανή, τον Ιούνιο του 1987. Η εφημερίδα Έθνος είχε κυκλοφορήσει, τότε, με δισέλιδη φωτογραφία του διαμελισμένου πτώματος της Ζωής πάνω στο τραπέζι του ιατροδικαστή, προκαλώντας σοκ και αντιδράσεις. Υπάρχει λοιπόν ένα όριο, αλλά μερικές φορές είναι τρομακτικό το πόσο ασαφές είναι. Με τα podcast, φυσικά, η κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική. Σε αυτά, για παράδειγμα, πρέπει να προκαλείται τρόμος μόνο μέσω της αφήγησης. Μπορεί να πάει πολύ πιο βαθιά από μια τηλεοπτική εκπομπή, γιατί όλα αφήνονται στη φαντασία και στο ταλέντο του αφηγητή. 

Ποια είναι η “συνταγή της επιτυχίας” για να γίνει δημοφιλές ένα έγkλημα;

Δεν υπάρχει μια μοναδική συνταγή, υπάρχει μεγάλη γκάμα προσφορών. Για παράδειγμα, οι κατά συρροή δολ0φόνοι πουλάνε αρκετά. Εάν ένα άτομο έχει την επιθυμία να σκ0τώσει, και ακολουθεί ένα συγκεκριμένο μοτίβο, θα έχει ενδιαφέρον. Γιατί κάποιος συμπεριφέρεται έτσι; Με βάση ποια κριτήρια επιλέγει τα θύματά του; Πώς κατάφερε να δράσει για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, χωρίς να συλληφθεί νωρίτερα; Γιατί ήταν ένα βήμα μπροστά από την αστυνομία, μήπως ήταν πιο ευφυής; Μήπως, τελικά, κινδυνεύουμε όλοι; Πρέπει, επίσης, να υπάρχει κάτι ιδιαίτερο και για τους κατά συρροή δολ0φόνους, όπως ο Αμερικανός κaνίβαλος Τζέφρι Ντάμερ ή ο λιγότερο γνωστός (αλλά με πολύ μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων) Σοβιετικός κaνίβαλος Αντρέι Τσικατίλο. Όσο περισσότερες λεπτομέρειες, τόσο πιο φρικιαστικό και άρα τόσο περισσότερο πουλάει. Οι εξαφανίσεις είναι επίσης ελκυστικές, μιας και αποτελούν πρόκληση επίλυσης ενός αινίγματος, και ο καθένας, ως άλλος “armchair detective”, μπορεί να φτιάξει το δικό του σενάριο σχετικά με το τι απέγινε το πρόσωπο που εξαφανίστηκε. Το ίδιο ελκυστικές είναι και οι δολ0φονίες μεταξύ συγγενικών προσώπων, ίσως επειδή μας φαίνεται αδιανόητο ότι κάποιος μπορεί να σκοτώσει τον αδερφό ή το παιδί του, ένα τόσο κοντινό του άτομο, και μάλιστα πολλές φορές για οικονομικούς λόγους. Από την άλλη, είναι τρομερά δύσκολο να δημιουργηθεί ένα ενδιαφέρον επεισόδιο αληθινού εγkλήματος από μια “συνηθισμένη” δολ0φονiα. O κόσμος, έχοντας καταναλώσει ήδη μεγάλη ποσότητα εκπομπών και podcast, ψάχνει πλέον το κάτι διαφορετικό, το κάτι παραπάνω, το κάτι περισσότερο σοκαριστικό, αυτό που θα τον ταρακουνήσει και θα τον κρατήσει ξάγρυπνο το βράδυ.