Φαινόμενο Φόρερ· η ανάγκη πίστης στο ανεξήγητο

H αλήθεια είναι ότι πολλοί είναι εκείνοι που βρίσκουν μια ουσία στην αστρολογία, τη χαρτομαντεία, τη χειρομαντεία, τους βιορυθμούς κι άλλες εναλλακτικές επιστήμες, που υφίστανται απ΄ την αρχαιότητα και που συνεχώς εξελίσσονται, δοκιμάζοντας νέες μεθόδους κι ερμηνείες. Δε θα τις αποκαλέσω «ψευδο-επιστήμες», όπως πολλοί τις κατονομάζουν. Καθώς ίσως, πίσω απ΄ οτιδήποτε φυσικό, μεταφυσικό, εναλλακτικό- ακόμα κι αν δεν το αποδεχόμαστε- κρύβεται κάποια αιτιολογία για την ύπαρξή του.

Πολλοί, ενώ μπορεί να μην πιστεύουμε ή να μην καθοδηγούμαστε απ΄ την αστρολογία, τους ορισμούς και τα σύμβολά της, παρ΄ όλα αυτά διαβάζουμε τις προβλέψεις των ζωδίων ή των πλανητικών φαινομένων. Άραγε ποια είναι η αιτία που κάνει τους ανθρώπους να έλκονται απ΄ τις  πρακτικές αυτές; Στο ερώτημα απάντησε, το 1948, ο ψυχολόγος Μπέρτραμ Φόρερ μ΄ ένα πείραμα που καθιερώθηκε ως Φαινόμενο Φόρερ (Forer Effect). Το πείραμα εμφανίζει την τάση των ανθρώπων να θεωρούν φράσεις, χαρακτηρισμούς και καταστάσεις που αναφέρονται προσωπικά σ΄ αυτούς γι΄ αυτούς, ως απόλυτα ακριβείς, παρ’ όλο που οι ίδιες φράσεις, οι ίδιοι χαρακτηρισμοί κι οι ίδιες καταστάσεις πιθανότατα να ισχύουν για μεγάλη μερίδα ανθρώπων.

Ο Φόρερ ανακάλυψε ότι οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν ότι πολλοί γενικόλογοι χαρακτηρισμοί της προσωπικότητάς τους, καθώς κι ασαφείς περιγραφές καταστάσεων που βιώνουν, αφορούν αποκλειστικά στους ίδιους. Ενώ η πραγματικότητα διαφέρει. Καθώς οι ίδιοι γενικόλογοι χαρακτηρισμοί και καταστάσεις αφορούν σ΄ ένα σύνολο ανθρώπων. Πιο απλά η περιγραφή αυτή είναι ίδια ακριβώς και για τα άλλα πρόσωπα.

Ο Φόρερ έδωσε στους φοιτητές του ένα ερωτηματολόγιο για τον εαυτό τους. Ισχυρίστηκε ότι θα δώσει προσωπικά στον καθένα τα δικά του αποτελέσματα, ανάλογα με τις απαντήσεις τους. Φυσικά δεν έκανε κάτι τέτοιο. Δεν έλαβε καν υπόψη τις απαντήσεις των φοιτητών και τους χορήγησε τα ίδια ακριβώς αποτελέσματα, γράφοντας, μεταξύ άλλων «θέλεις οι άλλοι να σε συμπαθούν. Κατά καιρούς έχεις σοβαρές αμφιβολίες για το αν έχεις πάρει τη σωστή απόφαση ή έχεις κάνει τη σωστή επιλογή. Είσαι εξωστρεφής, καταδεκτικός, κοινωνικός, ενώ άλλες φορές είσαι εσωστρεφής, επιφυλακτικός και μαζεμένος.» Τους ζήτησε να βαθμολογήσει ο καθένας το δικό του αποτέλεσμα με 0 έως 5, με το 5 να δείχνει ότι πρόκειται για απόλυτα ακριβή αξιολόγηση του εαυτού και το 4 καλή. Η μέση βαθμολογία ανήλθε σε 4.26! Δηλαδή όλοι σχεδόν οι φοιτητές πείστηκαν ότι ο καθηγητής μέσω των απαντήσεών τους, γνώριζε πολύ καλά την ψυχολογία και το χαρακτήρα τους. Ο Φόρερ τους έπεισε ότι ήξερε να τους «διαβάζει».

Το πανομοιότυπο ψυχολογικό προφίλ που ο Φόρερ μοίρασε στους φοιτητές του, ήταν αντιγραφή μιας αστρολογικής στήλης ενός περιοδικού. Δεν είχε λάβει καν υπόψη το ζώδιο του καθενός. Έγραψε αποσπάσματα, που ουσιαστικά εμπεριείχαν τα στοιχεία όλων των ζωδίων. Παρατήρησε ότι οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στο να δέχονται ασαφείς και γενικόλογες πληροφορίες για τον εαυτό τους, εκλαμβάνοντάς τις, όμως, ως απολύτως λεπτομερείς, έχοντας παράλληλα και την πεποίθηση ότι οι πληροφορίες αυτές αφορούν αποκλειστικά και μόνο στους ίδιους.

Απάντησε, κατά κάποιο τρόπο, στο γιατί οι άνθρωποι έλκονται απ΄ την αστρολογία, ταρωμαντεία, χειρομαντεία, τις εναλλακτικές κι απόκρυφες πρακτικές γενικότερα. Επειδή θεωρούν ότι τους παρέχουν ακριβείς αναλύσεις της προσωπικότητάς τους και των προσώπων που ενδιαφέρονται.  Επειδή πιστεύουν αυτό που καλλιεργεί μέσα τους την ελπίδα για την πραγματοποίηση των επιθυμιών τους, ανεξάρτητα απ΄ το αν οι συνθήκες ή κι οι μέχρι τότε εμπειρίες τους, συνομολογούν το αντίθετο.

Ερμηνείες που δόθηκαν από ειδικούς για το φαινόμενο Φόρερ επικεντρώνονται στην επιθυμία του ανθρώπου να ικανοποιήσει τους πόθους του και να ερμηνεύει τα αίτια που βιώνει τα διάφορα γεγονότα στη ζωή του. Ο Φόρερ αναφέρθηκε περισσότερο στην τάση ευπιστίας του ατόμου, όταν αυτό που δέχεται ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του. Όπως, επίσης, δέχεται και το αρνητικό, όταν αυτό προέρχεται από άτομο που, κατά τη γνώμη του, είναι ανώτερό του. Οι άνθρωποι που ανατρέχουν σε απόκρυφες πρακτικές, όπως μέντιουμ, γραφολόγους για παράδειγμα, συχνά δε λαμβάνουν υπόψη τους ισχυρισμούς, που εμφανίζονται ψευδείς. Κι ενώ οι ίδιοι συχνά παρέχουν πληροφορίες για τον εαυτό τους και τη ζωή τους, δίχως να το αντιλαμβάνονται, όταν συνομιλούν με το σύμβουλο θεωρούν ότι αυτός γνωρίζει ακριβώς τον εσωτερικό τους κόσμο και τα γεγονότα. Αν, όμως, αντικρίσουν απ΄ άλλη οπτική τη συνομιλία τους, θα αντιληφθούν ότι πολλά απ΄ όσα  ειπώθηκαν ήταν, είτε ανακριβή κι ασαφή είτε αντιφατικά.

Στα επόμενα χρόνια το πείραμα επαναλήφθηκε πολλές φορές με το δείκτη αποτελεσμάτων, έχοντας ως ανώτερο το 5, να βρίσκεται στο 4.2, δηλαδή ποσοστό ακρίβειας 84%!

Σίγουρα πρόκειται για ένα μόνο πείραμα. Σίγουρα οι απόκρυφες επιστήμες στηρίζονται σε κάποια συγκεκριμένα στοιχεία. Σίγουρα οι άνθρωποι που τις ακολουθούν κάτι αισθάνονται και σίγουρα υπάρχουν κι άτομα που τις ασκούν, καθώς πράγματι διαθέτουν το χάρισμα της ενόρασης και της διαίσθησης. Όλα είναι αποδεκτά και τίποτα κατακριτέο. Το ζητούμενο είναι ο σεβασμός του εαυτού και των άλλων, η ορθή κρίση και επιλογή των πράξεών μας. Κι αυτά συνδέονται με όλες τις επιστήμες.