Φαινόμενο Λούσιφερ: το καλό απ' το κακό μια ανάσα δρόμος

Καλό και κακό. Οι αντίθετες όψεις του ίδιου νομίσματος. Το καλό εμπεριέχει και το κακό. Και κανένα απ΄ τα δύο δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο.  Λέμε ότι όλοι οι άνθρωποι είμαστε καλοί. Επιπλέον ισχυριζόμαστε κι ότι μπορεί και να έχουμε υπάρξει κακοί στην ιστορία κάποιου άλλου προσώπου. Κι είναι αλήθεια. Άρα είμαστε όλοι πάντοτε καλοί κι ανίκανοι να προκαλέσουμε το κακό; Όχι, επειδή οι άνθρωποι είμαστε ευμετάβλητοι. Μπορούμε πολύ εύκολα να γκρεμίσουμε όλα όσα καταφέραμε να χτίσουμε. Δε χρειάζεται καν ιδιαίτερος χρόνος για να γίνει. Αρκούν μόνο λίγα δευτερόλεπτα κι όλα αλλάζουν. Οι καλοί άνθρωποι γίνονται σκληροί, αμείλικτοι, άλλοτε ικανοί να προκαλέσουν την καταστροφή των άλλων κι άλλοτε τη δική τους.

Αυτό απέδειξε ένα πείραμα, που πραγματοποιήθηκε απ΄ τον ψυχολόγο Φίλιπ Ζιμπάρντο, ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ, το 1971. Το λεγόμενο «πείραμα φυλάκισης του Στάνφορντ». Μέσω του πειράματος αυτού ανακάλυψε το λεγόμενο φαινόμενο Λούσιφερ.

Όλοι έχουμε ακούσει κι έχουμε διαβάσει για τον Λούσιφερ, είτε στη Βίβλο είτε σε ταινίες, είτε σε μυστικούς θρύλους. Γνωστός σχεδόν σε όλους μας ως Εωσφόρος, που κάποτε ήταν ένας απ΄ τους αγαπημένους αγγέλους του Θεού. Δεν μπορούσε, όμως, να δεχθεί ότι παρ’ όλο που ήταν τόσο όμορφος, καλός και τόσο δυνατός, δεν ήταν ο ίδιος ο Θεός κι έτσι αντιτάχθηκε στο θέλημά Του. Έπεσε πολύ βαθιά, κάτω απ΄ τη γη, στην κόλαση. Ο Λούσιφερ, λοιπόν, ήταν ένας καλός άγγελος, που παρασύρθηκε απ΄ τον εγωισμό και τη ματαιοδοξία του κι εμφάνισε τον κακό του εαυτό.

Το φαινόμενο Λούσιφερ, ως αποτέλεσμα του πειράματος φυλάκισης του ψυχολόγου Ζιμπάρντο, έδειξε ακριβώς αυτό· όλοι οι άνθρωποι πιστεύουμε ότι δεν είμαστε ικανοί να κάνουμε κακό. Εκτός εάν βρισκόμαστε σε κατάσταση ψυχολογικής πίεσης.

Το πείραμα του Στάνφορντ πραγματοποιήθηκε στο υπόγειο του πανεπιστημίου, σ΄ έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, που προσομοίαζε μια φυλακή. Ο καθηγητής επέλεξε φοιτητές, που δέχθηκαν να συμμετάσχουν σ΄ αυτό και τους μοίρασε ρόλους φρουρών και κρατουμένων αντίστοιχα. Στους φοιτητές–ηθοποιούς δε δόθηκε οποιαδήποτε οδηγία ή κατεύθυνση για το ρόλο, που έπρεπε να υποδυθούν. Ενώ το πείραμα θα διαρκούσε δύο εβδομάδες, έληξε, μόλις, σε έξι μέρες. Ήταν τόσο έντονη η ψυχολογική βία, που δεν άντεξαν. Μέσα σε έξι μέρες οι φοιτητές βίωσαν δυνατά το ρόλο τους. Οι υποδυόμενοι τους φρουρούς εξωτερίκευσαν το σκληρό τους πρόσωπο κι οι κρατούμενοι έπεσαν σε κατάθλιψη, υπομένοντας παθητικά όλα όσα τους έκαναν. Το πείραμα κι ο τρόπος που πραγματοποιήθηκε ήταν εντελώς πραγματικός, καθώς οι φοιτητές παρ’ όλο που γνώριζαν ότι θα συμμετάσχουν σ΄ αυτό, δεν ήξεραν πότε θα ξεκινήσει. Όλα έγιναν ξαφνικά κι εντελώς πανομοιότυπα με τις πραγματικές συνθήκες που επικρατούσαν τότε στις φυλακές. Απ΄ τη σύλληψη και την εισαγωγή τους στην τεχνητή φυλακή, μέχρι και τους τρόπους αλληλεπίδρασης μεταξύ φρουρών και κρατουμένων.

Οι εξαιρετικά βάναυσες τακτικές, που οι φρουροί ακολουθούσαν αλλά κι οι οργανωμένες αντιστάσεις των τροφίμων εναντίον των φρουρών τους, ήταν αρκετές ώστε ο καθηγητής να συνειδητοποιήσει ότι όταν ο άνθρωπος βρίσκεται σε κατάσταση ψυχολογικής πίεσης ή όταν του ανατίθεται το προνόμιο της εξουσίας, αλλάζει πρόσωπο. Είναι ικανός να κάνει μεγάλο κακό. Το πείραμα ολοκληρώθηκε νωρίτερα. Μάλιστα κάποιοι το εγκατέλειψαν εσπευσμένα, καθώς κρίθηκε επικίνδυνο για την ψυχική τους υγεία.

Ο Ζιμπάρντο συνέχισε τα επόμενα χρόνια να μελετά τα ευρήματα του πειράματός του, προσπαθώντας να ορίσει τι είναι ακριβώς αυτό, που ωθεί τον άνθρωπο στο κακό. Καταρχήν οι κοινωνικοί ρόλοι, που υιοθετούνται πάνω σε ψυχολογικά πιεστικές καταστάσεις, μπορούν να κάνουν τους ανθρώπους να δράσουν άγρια, εκδηλώνοντας ταυτόχρονα το χειρότερό τους εαυτό. Στο ίδιο αποτέλεσμα μπορεί να οδηγήσει απ΄ τη μια η κοινωνική πίεση κι απ΄ την άλλη η επιθυμία του να είσαι αρεστός στο κοινωνικό σύνολο ή έστω να φαίνεσαι ότι είσαι.

Η ανθρώπινη αυτή επιθυμία συναρτάται και με το φόβο της απόρριψης, είτε απ΄ το κοινωνικό σύνολο είτε από έναν μόνο άνθρωπο, που σημαίνει πολλά για το άτομο. Τελευταίο, όμως εξίσου, σημαντικό είναι ότι ο άνθρωπος επηρεάζεται από τις ομάδες, που τυχόν ανήκει και ταυτίζεται μ΄ αυτές. Το αποτέλεσμα είναι να ενεργεί με τρόπο, που ενδεχομένως μπορεί και να μην επικροτεί, όμως το κάνει, καθώς ταυτίζεται με τη «μάζα».

Στα χρόνια που ακολούθησαν έγιναν πειράματα από άλλους ψυχολόγους, που κατά κάποιο τρόπο διαφοροποίησαν τα ευρήματα του πειράματος της φυλακής του Στάντφορντ. Παρ’ όλ΄ αυτά το κοινό πόρισμα όλων είναι ότι οι ανθρώπινες ενέργειες, είτε καλές είτε κακές, καθοδηγούνται από τις περιστάσεις, στις οποίες το άτομο βρίσκεται τη δεδομένη χρονική στιγμή.

Μπορούμε τελικά να διαχωρίσουμε το καλό και το κακό, που κρύβει μέσα του η ανθρώπινη φύση; Δύσκολο. Γίνεται ακόμη πιο δύσκολο, όταν ο άνθρωπος κυριεύεται απ΄ οτιδήποτε πιεστικό και δαιμονικό. Κι ενώ μπορεί να του αντισταθεί, δεν το κάνει. Είτε επειδή φοβάται είτε γιατί τελικά επιθυμεί να ενδώσει.