Proxemics: η σημασία της απόστασης

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το χώρο επηρεάζει τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, κάποιες φορές που αισθανθήκατε άβολα, επειδή νιώσατε ο συνομιλητής σας να εισβάλλει στον προσωπικό σας χώρο. Αυτό ονομάζεται «Proxemics». Η μελέτη αυτή μας δείχνει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε να δράσουμε και να συνυπάρξουμε με τους άλλους ανθρώπους που βρίσκονται μαζί μας, στον ίδιο, πάντοτε, χώρο. Δείχνει την εγγύτητα ανάμεσα στους ανθρώπους και τις αποστάσεις που κρατούν μεταξύ τους.

Στα ελληνικά ο όρος Proxemics αποδίδεται περιφραστικά ως «σημειολογία της απόστασης». Δημιουργήθηκε αρχικά τη δεκαετία του 1960 απ΄ τον ανθρωπολόγο-ερευνητή Edward T. Hall, ο οποίος μελέτησε τον τρόπο που οι άνθρωποι επικοινωνούν είτε στο δρόμο είτε στα σπίτια, είτε στα γραφεία καθώς και σε κοινόχρηστους χώρους. Σύμφωνα με τον Hall η αίσθηση που ο χώρος δημιουργεί σε κάθε άνθρωπο προκαλείται απ΄ το συνδυασμό των αισθητηρίων οργάνων, όπως των οπτικών, ακουστικών, κινητικών κι οσφρητικών.

Με την πάροδο των χρόνων πολλοί επιστήμονες ακολούθησαν τη θεωρία του και την επέκτειναν μέσω διαφόρων επιστημονικών κλάδων. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι πέραν των ανωτέρω σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη αίσθηση του χώρου κατέχουν και τα πολιτισμικά πρότυπα. Άλλες μελέτες έδειξαν ότι σημαντικό ρόλο κατέχει, επίσης, η λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Μάλιστα υποστηρίζουν ότι η αμυγδαλή, μια ομάδα νευρώνων που σχετίζεται με τις ενστικτώδεις αντιδράσεις, συνδέεται με την ανθρώπινη αντίδραση στην εγγύτητα με τους άλλους ανθρώπους. Λέγεται ότι αυτή ενεργοποιείται όταν αισθανόμαστε κίνδυνο. Τα Proxemics αποτελούν, επίσης, μία οπτική της μετάδοσης των μηνυμάτων με μη λεκτικό τρόπο, αποδίδοντας σημαντικό ρόλο στο άγγιγμα (haptic, touch). Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι τα Proxemics συνδέονται με την ανθρωπολογία, τη νευροψυχολογία και την κοινωνική ψυχολογία.

Σίγουρα έχει συμβεί σε όλους μας να βρεθούμε σ΄ ένα χώρο με άλλους ανθρώπους και να παρατηρήσουμε τη γλώσσα του σώματός τους. Σε κάποιους έχουμε διακρίνει την αποστασιοποίηση, καθώς ανάμεσά τους υπάρχει ένα μεγάλος κενός χώρος, ενώ αντίθετα σε κάποιους διαισθανθήκαμε οικειότητα, καθώς η απόσταση του ενός απ΄ τον άλλον ήταν μηδαμινή, όπως συμβαίνει κυρίως σε άτομα που διατηρούν συντροφική σχέση.

O βασικός μελετητής των Proxemics, Edward Hall, κατά την έρευνά του παρατήρησε και περιέγραψε τις αποστάσεις αυτές μεταξύ των ανθρώπων σε διάφορους χώρους κι εκδηλώσεις. Διατύπωσε τις ακόλουθες διακρίσεις:

Δημόσια απόσταση (public distance): όταν βρίσκεσαι τόσο μακριά από κάποιον, που για ν΄ ακουστείς θα πρέπει να υψώσεις δυνατά τη φωνή σου. Στην απόσταση αυτή δεν μπορείς να διακρίνεις είτε λεπτομερώς είτε καθόλου τα χαρακτηριστικά του άλλου προσώπου. Ο τύπος επικοινωνίας είναι επίσημος (formal). Συνήθως πρόκειται για απόσταση τριών μέτρων, η οποία τηρείται κυρίως σε δημόσιες συναθροίσεις, παρουσιάσεις κι ομιλίες.

Κοινωνική απόσταση (social distance): όταν βρίσκεσαι σε τέτοια απόσταση απ΄ τον συνομιλητή σου, ώστε έχεις τη δυνατότητα να τον ακούς, δίχως, όμως, να μπορείς να τον αγγίξεις, αν δεν καταβάλλεις μεγάλη προσπάθεια. Πιο απλά δεν μπορεί το άγγιγμα να ΄ναι τυχαίο. Πρόκειται για απόσταση ανάμεσα σε 120 έως 300 εκατοστά. Συνήθως παρατηρείται σε χώρους εργασίας, σ΄ επαγγελματικές συνεντεύξεις ή στο δρόμο, όταν συναντάμε τυχαία κάποιους απλώς γνωστούς.

Προσωπική απόσταση (personal space): όταν κάποιος έχει τη δυνατότητα να σε πλησιάσει και να σ΄ αγγίξει, τότε μιλάμε για προσωπική απόσταση, η οποία υπολογίζεται από σαράντα πέντε μέχρι εκατόν είκοσι εκατοστά. Παρατηρείται ειδικά σε φιλικές σχέσεις και γενικά στις σχέσεις με ιδιαίτερα αναπτυγμένη την εμπιστοσύνη. Στην περίπτωση αυτή ενδέχεται να υπάρξουν και παρερμηνείες. Για παράδειγμα εάν σε μια παρέα φίλων, συνομιλείτε μ΄ ένα πρόσωπο που μόλις γνωρίσατε κι εκείνο σας πλησιάσει ενώ εσείς δεν το επιθυμείτε, ενεργοποιείται η αίσθηση εισβολής στον προσωπικό σας χώρο. Ή μπορεί να συμβεί το αντίθετο.

Απόσταση οικειότητας (intimate space): όταν η απόσταση είναι μηδαμινή, ώστε τ΄ άτομα να μπορούν ν΄ αγγίζονται ελεύθερα. Υπολογίζεται από μηδέν έως σαράντα πέντε εκατοστά. Πρόκειται για το λεγόμενο προσωπικό χώρο, ο οποίος τηρείται ανάμεσα σε στενούς φίλους, συντρόφους και γενικότερα σε άτομα, που συνδέονται με στενούς συναισθηματικούς δεσμούς. Ασφαλώς στην περίπτωση αυτή εμφανίζεται κι ο κίνδυνος εισβολής στον προσωπικό χώρο του ανθρώπου, όταν κάποιος του επιτίθεται. Μηδενίζοντας την απόσταση που τον χωρίζει απ΄ το «θύμα» του, καταφέρνει με τον τρόπο αυτό να το απειλήσει.

Τα Proxemics ερευνήθηκαν κι από άλλους μελετητές, οι οποίοι χρησιμοποίησαν την επιστήμη της βιομετρίας, εξηγώντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κινούνται και αλληλεπιδρούν σ΄ ένα χώρο. Κατέληξαν ότι βιολογικοί παράγοντες παίζουν καθοριστικό ρόλο. Η θερμότητα του σώματος, η επαφή, το άγγιγμα, το βλέμμα, η όσφρηση αλλά και η χροιά κι ένταση της φωνής καθορίζουν την απόσταση μεταξύ των σωμάτων.

Παρόλο που τα Proxemics εξηγούν τον τρόπο που οι άνθρωποι επιδρούν στο χώρο τοποθετώντας ως μέτρο την απόσταση, πολλές φορές για λόγους αντικειμενικούς, όπως ο συνωστισμός, η τήρηση του μέτρου αυτού δεν είναι εφικτή. Έτσι συναντάμε το φαινόμενο του «non person effect». Έναν αυτοματοποιημένο, θα λέγαμε, ψυχολογικό μηχανισμό, όπου το άτομο δείχνει ψυχικά απαθές, αντιμετωπίζοντας έτσι την εισβολή άλλων στο προσωπικό του χώρο.