Από τη θεωρία των πολιτευμάτων στην πράξη, μια δημοκρατία δρόμος

Η διαμόρφωση της συλλογικής ζωής εξαρτάται άμεσα από το πολιτειακό σύστημα που χρησιμοποιείται για την κρατική διακυβέρνηση. Ανέκαθεν εκφράζονταν θεωρήσεις περί ιδανικών πολιτευμάτων, καθώς και κριτικές για τα υπάρχοντα πολιτεύματα. Ένα από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που εξέφραζε τέτοιες απόψεις ήταν και ο Πλάτωνας. Δημιουργώντας το συλλογισμό του για τη θεμελίωση της ιδανικής του πολιτείας, εξέφραζε την αντίθετη γνώμη του προς όλα τα γνωστά πολιτεύματα, επιχειρηματολογώντας και δίνοντας παραδείγματα.

Μία βασική θέση του Πλάτωνα, όπως αυτή παρουσιάζεται στηΠολιτεία, είναι η έλλειψη συνάφειας μεταξύ πολιτικής θεωρίας και πράξης των καθεστώτων. Αυτή η σκέψη σε συνδυασμό με διάφορα γεγονότα του παρόντος ή του πρόσφατου παρελθόντος γεννούν φαινομενικές ή μη αμφιβολίες σχετικά με την υλοποίηση του δημοκρατικού ιδεώδους από τις εκάστοτε κυβερνητικές ομάδες. Υπάρχουν γεγονότα που κάνουν πολλούς να αναρωτιούνται αν όντως λειτουργεί δημοκρατικά το πολιτικό περιβάλλον.

Αρχικά, ένας παράγοντας που απομακρύνει την πρακτική εφαρμογή του ουσιαστικού δημοκρατικού δόγματος, είναι το ιδιαιτέρως νοσηρό ελληνικό πολιτικό πελατειακό σύστημα, το οποίο έχει τις ρίζες του ήδη στην αρχή του νεοσύστατου τότε ελληνικού κράτους. Το όλο αυτό σύστημα ξεκινά από τη δομή των ίδιων των κομματικών σχηματισμών, κυρίως αυτών που ασκούν εξουσία τις περισσότερες φορές. Τα κόμματα λειτουργώντας φατριακά, αποσκοπούν στην ικανοποίηση των εσωτερικών συμφερόντων των μελών τους. Μέλη, που έχουν ιδιοτελείς σκοπούς, προβαίνουν σε υποσχεσιολογικούς αγώνες προκειμένου να πείσουν τους οπαδούς να τους εμπιστευτούν την διακυβέρνηση.

Τη στιγμή λοιπόν που τα δημοκρατικά πλαίσια δίνουν στην εξουσία χαρακτήρα εμπορικής συναλλαγής εγκαταλείπονται τα δημοκρατικά θεωρητικά ιδεώδη που δομούν και χαρακτηρίζουν το πολίτευμα, τόσο από πολιτικούς όσο και από τον ίδιο λαό. Ο καθένας, αγωνιζόμενος να συντηρήσει και να προωθήσει τα προσωπικά του συμφέροντα, αποδομεί το καθεστώς και το καθιστά αυτομάτως δυσλειτουργικό. Η δημοκρατία υπάρχει για να εξυπηρετεί τα συμφέροντα τις ανάγκες και τις επιθυμίες του κραταιού συνόλου, όχι τους ατομικούς στόχους μελών και οπαδών των κομματικών σχηματισμών, οι οποίοι εννοούν την πολιτική ως μέσο αποκατάστασης, κέρδους και υλοποιητικού παράγοντα φιλοδοξιών. Εν γένει λοιπόν, το υπάρχον φατριακό, κατά περιπτώσεις, κομματικό σύστημα αποσυνθέτει τις δομές της δημοκρατικής θεωρίας, απομακρύνοντας με τις πρακτικές του τον έμπρακτο λειτουργικό ρόλο της πολιτείας. Η θεωρητική συλλογιστική προσέγγιση απομακρύνεται από την έμπρακτη συλλογιστική πρακτική.

Βέβαια, από την παραπάνω σκέψη περί κομματικών σχηματισμών δεν πρέπει να παραβλέπεται και να μην αναλυθεί περαιτέρω η ατομική ευθύνη το κάθε πολίτη ξεχωριστά. Γι’ αυτή τη φυσιογνωμία, που κάποιες φορές παρουσιάζουν οι κομματικοί σχηματισμοί εξουσίας, ευθύνεται η άγνοια, ο σκοταδισμός και η συμφεροντολογία που διέπει το εκλογικό σώμα. Όπως τα κομματικά μέλη αντιλαμβάνονται το πολιτικό αξίωμα, ενίοτε, ως μέσο ανάδειξης και όχι ευθύνης, έτσι και ορισμένοι πολίτες αναζητούν μέσω της εκάστοτε πολιτικής πραγματικότητας τρόπους εξυπηρέτησης των ατομικών τους συμφερόντων. Η εσφαλμένη αντίληψη της καθεστωτικής θεωρίας της δημοκρατίας από τους πολίτες είναι αυτή που βραχυπρόθεσμα ικανοποιεί τις ατομικές τους ανάγκες, αλλά σε βάθος χρόνου υπονομεύει τον δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος για την υλοποίηση των συλλογικών διεκδικήσεων και αναγκών.

Αυτή η αντίληψη σε συνδυασμό με την αδιαφορία και την άγνοια πλήθους πολιτών σχετικά με τις βασικές γνώσεις περί δικαιωμάτων, πολιτικής θεωρίας της δημοκρατίας και ελλιπούς ενημέρωσης σχετικά με τα πολιτικά τεκταινόμενα διευρύνει το πρόβλημα, καθώς ο λαός φαίνεται αδύναμος να εντοπίσει τις περιπτώσεις που η δημοκρατική θεωρία απομακρύνεται από την δημοκρατική πολιτική πρακτική, ούτως ώστε εντοπίζοντάς τες να επαναφέρει την ισορροπία στην όλη διαδικασία. Εν ολίγοις, οι πολίτες φαίνεται να αδυνατούν να ελέγξουν τα κέντρα εξουσίας και αυτό είναι κάτι που βαραίνει σε μεγάλο βαθμό μεγάλη μερίδα του λαού λόγω της προαναφερθείσας αντίληψης.

Ο Πλάτωνας προσθέτει στον συλλογισμό του για την έλλειψη συνάφειας πολιτικής θεωρίας και πράξης την κατάταξη των τότε γνωστών πολιτευμάτων (δημοκρατία, ολιγαρχία, τυραννία), όχι σε συστήματα διακυβέρνησης αλλά σε φατρίες. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο φιλόσοφος, οι άρχοντες των πολιτευμάτων δεν κυβερνούν τους πολίτες βάσει της θέλησής τους αλλά ενάντια αυτής και πάντα με κάποιον εξαναγκασμό, σκοπεύοντας στην ευρύτερη αποδυνάμωση της εξουσιαζόμενης πλευράς λόγω του φόβου απώλειας της τάξης. Αν αυτή η σκέψη τοποθετηθεί στα σύγχρονα δεδομένα, δυστυχώς παρουσιάζονται συνάφειες.

Πόσες φορές κυβερνητικές αποφάσεις και πρακτικές λειτούργησαν εν αντιθέσει της κοινής γνώμης, προβαίνοντας σε κινήσεις πρόδηλα αντιδημοκρατικές και αντικρουόμενες με τις επιθυμίες του λαού; Ένα φανερό παράδειγμα αυτού είναι οι εκάστοτε μειωτικές για το σύνολο αποφάσεις αναφορικά με μισθούς, συντάξεις, ασφάλιση. Αποφάσεις που δημιούργησαν τριγμούς στην κοινωνία αλλά κατοχυρώθηκαν συνταγματικά και μάλιστα έθεσαν ερωτήματα στην κοινή γνώμη για τη δημοκρατικότητά τους, αφού όλοι, συλλογιζόμενοι το άρθρο του συντάγματος σχετικά με το δικαίωμα στη ζωή, αναρωτήθηκαν τι ζωή θα είναι αυτή που προδιαγράφεται με τέτοιες προϋποθέσεις και δεδομένα.

Όλα αυτά τα παραδείγματα και οι υποθετικοί ή μη συλλογισμοί γεννούν ένα ερώτημα το οποίο έχει εκφραστεί χρόνια πριν από τον μεγάλο κωμωδιογράφο Αριστοφάνη στις Όρνιθες. Αναρωτήθηκε τότε «Αχ Δημοκρατία, πού θα μας οδηγήσεις;». Η δημοκρατία αποτελεί έναν έμπρακτο ανθρωπιστικό θρίαμβο, που εξελίχθηκε σε προπύργιο ατομικών ελευθεριών, δικαιωμάτων και ισότητας. Για να συνεχίσει να κατέχει αυτόν τον ρόλο και να εξυπηρετεί τις συλλογικές ανάγκες, πρέπει όλοι οι πολίτες να βρίσκονται σε κατάσταση πνευματικής εγρήγορσης, κρίνοντας, αξιολογώντας και παρακολουθώντας στενά, λεγόμενα και πρακτικές. Παράλληλα, όλα τα πρόσωπα εξουσίας πρέπει να διακατέχονται από πνεύμα ευγενούς καθήκοντος και να αισθάνονται υπόλογοι του συνόλου που εκπροσωπούν.

Όμως, σε μία εποχή ατομικισμού, αριβισμού και ιδιοτέλειας τέτοιες ρήσεις μοιάζουν πιο ουτοπικές και από τη θεωρητική ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα, αν δεν τηρηθούν οι βασικές προϋποθέσεις που εξετέθησαν. Για να υπάρχει άμεση συνάφεια πολιτικής θεωρίας και πράξης θα πρέπει τόσο η εξουσία, όσο και το σύνολο που την αναδεικνύει, να αισθάνονται την ευθύνη υποταγής στα δημοκρατικά ιδεώδη και αρχές.