Λειτουργικός αναλφαβητισμός· όταν η γνώση δεν αρκεί

Ο αναλφαβητισμός είναι μία έννοια, η οποία στο μυαλό των περισσοτέρων σύγχρονων ανθρώπων, μοιάζει σαν μία παλιά ασθένεια, που δεν υπάρχει πια, μία σκοτεινή ανάμνηση παρωχημένων εποχών με καμία απολύτως θέση στις νεωτεριστικές τεχνοκρατικές και εξελιγμένες κοινωνίες. Βέβαια, πλήθος ερευνών έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου περί πιθανής ολοκλήρωσης της βασικής εκπαίδευσης, με μεγάλη μερίδα μαθητών να αποφοιτά, παραμένοντας λειτουργικά αναλφάβητη.

Προς αποφυγή παρερμηνειών θα ήταν ορθός ο διαχωρισμός του αναλφαβητισμού σε δύο είδη, τον οργανικό και τον λειτουργικό. O οργανικά αναλφάβητος άνθρωπος στερείται στοιχειώδεις γνώσεις γραφής, ανάγνωσης, βασικών αριθμητικών πράξεων και αντίληψης απλών μορφών λόγου, στη σφαίρα του καθημερινού βίου. Από την άλλη, ο λειτουργικά αναλφάβητος δε διαθέτει την ικανότητα της σαφούς κατανόησης κι έκφρασης στον προφορικό και γραπτό λόγο, της κριτικής σκέψης και της εκμετάλλευσης οποιασδήποτε ευκαιρίας αυτομόρφωσης, μολονότι έχει ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση.

Ο ορισμός αυτός δόθηκε το 1987 από τον ΟΗΕ, αλλά εάν κάναμε μία προσθήκη σε αυτόν σήμερα, θα λέγαμε πως η παραπάνω εικόνα του λειτουργικά αναλφάβητου είναι η ίδια, παρόλο που ολοκληρώνει και παρακολουθεί όχι μόνο τη βασική υποχρεωτική εκπαίδευση αλλά ακόμα και την μετέπειτα πανεπιστημιακή. Με απλά λόγια, υπάρχουν απόφοιτοι πανεπιστημιακών ιδρυμάτων που είναι λειτουργικά αναλφάβητοι. Η κοινωνία κατάφερε να εφοδιάσει το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου με πιστοποιήσεις κατάρτισης, αλλά απέτυχε να προσφέρει ουσιαστική μόρφωση. Όπως είναι αναμενόμενο οι αιτίες τις παραπάνω κατάστασης ποικίλουν.

Ο πρώτος που θα δεχθεί το ευρύ και δριμύ κατηγορώ για την κατάσταση είναι το προβληματικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ένα σύστημα με ακραία τεχνοκρατικό χαρακτήρα, ο οποίος εμποτίζει τους νέους με την αντίληψη της χρησιμοθηρικής γνωστικής επάρκειας. Οι μαθητές από τα πρώτα κιόλας χρόνια του Γυμνασίου επιλέγουν, άτυπα, κατεύθυνση σπουδών, με αποτέλεσμα να απορρίπτουν πλήθος μαθημάτων ως μη χρήσιμα για τις πολυπόθητες εξετάσεις που θα δώσουν περίπου πέντε χρόνια αργότερα! Σε αυτή την απορριπτική στάση προς τη σφαιρική παιδεία κυρίαρχη αιτία είναι το βαθμοθηρικό και εξεταστικοκεντρικό σύστημα που καλούνται να ανταποκριθούν τα παιδιά. Μέσα στο χάος της στείρας αποστήθισης, μοιραία αναγκάζονται επιλέξουν. Επίσης, στην υπάρχουσα κατάσταση, ευθύνη βαρύνουσας σημασίας έχει ο δασκαλοκεντρισμός και η απουσία μαθητικής αυτενέργειας που συμπληρώνουν τη φυσιογνωμία της σημερινής εκπαίδευσης. Εν ολίγοις, οι νέοι διαβάζουν απλά για να περάσουν. Η γνώση λογίζεται ως ένα βραχυπρόθεσμο κλειδί που θα ανοίξει τις πόρτες της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, το οποίο ύστερα από την πολυπόθητη εισαγωγή πετιέται, σαν να μην είχε ποτέ νόημα. Πόσοι απόφοιτοι Λυκείου θυμούνται ουσιαστικά, όλα αυτά που βράδια ατελείωτα πάσχισαν να μάθουν;

Κι επειδή γενικά έχουμε την τάση να επιρρίπτουμε ευθύνες οπουδήποτε, εκτός από εμάς τους ίδιους, ας εξεταστεί και η υπαιτιότητα της οικογένειας αλλά και του καθενός από εμάς ξεχωριστά. Η οικογένεια, το κύτταρο της κοινωνίας, δεν αποτελεί πρότυπο μελέτης, δεν αφιερώνει τον απαραίτητο ποιοτικό χρόνο διαπαιδαγώγησης στα νεαρά μέλη και ούτε προσφέρει τα απαραίτητα κίνητρα για πνευματικές δράσεις, ώστε να τα ενεργοποιήσει. Το εκπαιδευτικό καθεστώς είναι προβληματικό, σύμφωνοι, αλλά η οικογένεια γιατί δεν δρα για να αποφευχθεί το πρόβλημα; Είναι πιο εύκολο η ευθύνη να γίνεται κριτική παρά δράση, αυτό είναι το γιατί.

Από την παραπάνω εξίσωση δε θα μπορούσε να απουσιάζει ο βασικός παράγοντας χ, ο ίδιος ο άνθρωπος, είτε αυτός είναι μαθητής, είτε απόφοιτος. Απουσιάζει από τον καθένα η όρεξη, το μεράκι και το πάθος εκμετάλλευσης όσων πηγών γνώσης κι εξέλιξης διατίθενται γενικώς. Δεν αξιοποιείται η πληθώρα γνώσεων που προσφέρεται απλόχερα στην εποχή της πληροφορίας. Αυτό συμβαίνει λόγω της υλιστικής αντίληψης που διέπει τον σύγχρονο ανθρώπινο τεχνοκρατικό νου. Ο άνθρωπος ασχολείται μόνο με όσα έχουν να του προσφέρουν κάτι υλικό. Πόσοι και πόσοι είναι αυτοί που αδιαφορούν για τις κλασικές σπουδές ισοπεδωτικά, αντιμετωπίζοντάς τες ως κάτι παρωχημένο, ως κάτι νεκρό, με καμία ουσία στις σύγχρονες εξελιγμένες τεχνολογικές κοινωνικές δομές, παρόλο που ο θεωρητικός κόσμος είναι απαραίτητος για την προαγωγή του πολιτιστικού ανθρωπισμού. Ή πόσοι με πιο θεωρητικές καταβολές και ενδιαφέροντα, αδιαφορούν πλήρως για τη μαγεία και οξυδέρκεια που έχει να προσφέρει η μαθηματική σκέψη, ο δάσκαλος της λογικής. Ο άνθρωπος λοιπόν, ως γνήσιο τέκνο μιας κοινωνίας που θέτει ψυχρά αξιολογικά κριτήρια σε ό,τι την διέπει, κατάφερε να αξιολογήσει ποιες γνώσεις αξίζουν και ποιες όχι, τι αξίζει να μάθει και τι να απορρίψει. Αυτός ο άνθρωπος είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα λειτουργικά αναλφάβητου.

Το φαινόμενο του λειτουργικού αναλφαβητισμού έχει να επιφέρει δυστυχώς και βαρύτατες συνέπειες. Επειδή ο λειτουργικά αναλφάβητος διαθέτει επίγνωση και όχι γνώση, πολύ δύσκολα αμφισβητεί τον κόσμο που έχει πλάσει το μονομερές λογικό που έχει διαμορφωθεί από τους παραπάνω παράγοντες. Έτσι είναι καταδικασμένος, να χειραγωγείται, να αγνοεί τη διεκδίκηση, να ετεροκατευθύνεται από αστείες πολιτικές και μη προσωπικότητες, να φανατίζεται, να φοβάται κάθε τι διαφορετικό που αλλάζει τις πηγμένες εγκεφαλικές τους συστάσεις, γίνεται βίαιος και δυστυχώς ζει και αναπνέει στον ασφυκτικό κόσμο της άγνοιας, μεταβαλλόμενος σε θήρα του σκοταδισμού, της προπαγάνδας και της τρομολαγνίας. Αρκεί να παρατηρήσουμε γύρω μας και θα δούμε πολλούς τέτοιους, ίσως δεν χρειάζεται καν να κοιτάξουμε γύρω, ίσως αρκεί μια κλεφτή ματιά στον καθρέπτη μας. Η ματιά στον καθρέπτη θα είναι πάντα κλεφτή, γιατί η παρατήρηση θα φέρει σκέψεις, οι σκέψεις θα φέρουν την αντίληψη και η αντίληψη το βάρος της ευθύνης που μας βαραίνει για την προσωπική μας εξέλιξη. Δυστυχώς όμως, πολλοί μπροστά στον καθρέπτη, όταν αντικρύσουν το είδωλό τους, γυρνούν το κεφάλι και κάνουν κριτική σε οποιονδήποτε άλλο εκτός από τον ίδιο τους τον εαυτό. Θέλει πολλά κότσια, να σπάσεις τον καθρέπτη που κοιτάει με αποστροφή το εγώ σου.