Τα πάσης φύσεως στερεότυπα γεννούν το φόβο για το διαφορετικό

Παρά το γεγονός ότι ζούμε σε μία ευρέως παγκοσμιοποιημένη και άμεσα συγκοινωνούσα κοινωνία, παρατηρούνται αρνητικές αντιμετωπίσεις ενάντια στο διαφορετικό, κάτι το οποίο αναδεικνύει ευδιάκριτα πως ο ρατσισμός παραμένει δυστυχώς ισχυρός, ακόμη και στις σύγχρονες φιλελεύθερες κοινωνίες. Δεν είναι κάτι μοναδικό κι ενιαίο. Τα είδη του είναι ισάριθμα με τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων. Όμως, για να γίνει μία ορθολογική προσέγγιση του θέματος πρέπει να οριοθετηθούν κάποιες βασικές έννοιες, οι οποίες οδηγούν εκεί.

Όλα ξεκινούν από τα στερεότυπα, τα οποία εμποτίζονται στους ανθρώπους από όλους του φορείς που περιβάλλουν το άτομο με το ξεκίνημα της ζωής του. Στερεότυπο λοιπόν είναι η κατηγοριοποίηση κάποιων ανθρώπων με κριτήριο ένα οποιοδήποτε γνώρισμα, χωρίς καμία απολύτως επιστημονική βάση. Λόγω αυτών προκύπτουν απόψεις που όλοι έχουμε ακούσει, όπως: «οι γυναίκες δεν ξέρουν να οδηγούν», «οι άντρες δεν κλαίνε», «οι Άγγλοι είναι ψυχροί», «οι Γάλλοι είναι πολιτισμένοι», «οι ομοφυλόφιλοι είναι παρά φύσιν» κι άλλες πολλές αυθαίρετες κι ανυπόστατες αντιλήψεις, οι οποίες τοποθετούν ετικέτες στους ανθρώπους.

Αυτό που ακολουθεί το στερεότυπο είναι η προκατάληψη, δηλαδή η εκ των προτέρων διαμόρφωση αρνητικής συναισθηματικής κατάστασης με κριτήριο την παραπάνω κατηγοριοποίηση. Βασισμένοι στα παραπάνω στερεότυπα αντιμετωπίζουμε αρνητικά ανθρώπους που το περιβάλλον τους έχει τοποθετήσει ταμπέλες, χωρίς να έχουμε μπει καν στην διαδικασία να τους γνωρίσουμε. Ο ρατσισμός είναι η παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ανθρώπων στην ισότητα της ατομικής και συλλογικής ζωής βάσει της διαμορφωθείσας προκατάληψης. Ρατσιστής είναι αυτός που θα χλευάσει τον διαφορετικό, που θα του στερήσει μία θέση εργασίας, που θα τον αποκλείσει από συλλογικές διαδικασίες και που ακραία θα κινηθεί εναντίον του για να επαναφέρει μία δήθεν υποκειμενική ισορροπία στο σύνολο. Ο ρατσιστής με λίγα λόγια θα μισήσει κάτι που κατά τύχη δεν είναι. Ποιος διάλεξε πραγματικά αν θα γεννηθεί άντρας ή γυναίκα, Έλληνας ή Τούρκος, χριστιανός ή μουσουλμάνος, κοντός ή ψηλός, χοντρός ή αδύνατος, αν θα του αρέσουν γυναίκες ή άντρες; Όλοι όσοι διαφέρουν, χαρακτηρίζονται «αυτοί». Όμως «αυτοί» δεν υπάρχουν. Υπάρχουμε απλά «εμείς» με διαφορετική ματιά.

Το θέμα όμως είναι τι έχει οδηγήσει έναν άνθρωπο να επιδεικνύει τέτοια συμπεριφορά. Σαφώς και κυρίαρχο ρόλο σε μια προσωπικότητα αυτού του είδους παίζει η παιδεία, η οικογένεια, το εκπαιδευτικό σύστημα, η κοινωνία και γενικώς οποιοσδήποτε παράγοντας είχε ή έχει επιρροή στη διαμόρφωση του ανθρώπου. Πέρα όμως από όλα αυτά, φαίνεται πως η επιθετικότητα απέναντι στο διαφορετικό ξεκινάει από την προσωπική ανασφάλεια του καθενός. Επειδή ο άνθρωπος εκ των πραγμάτων είναι μια ελλειμματική φύση, φοβάται ό, τι του διαταράσσει την κανονικότητα και τον βάζει σε αναθεωρητικές σκέψεις. Για παράδειγμα, γνωστή είναι η αντίληψη για τους αλλοεθνείς ότι «θέλουν να μας αλλοιώσουν τον πολιτισμό». Αν ο μέσος Έλληνας είχε ουσιαστική γνώση του πολιτιστικού παρελθόντος και ήταν ικανός να το προασπίσει και το εξελίξει δεν θα φοβόταν ανθρώπους που αντιμετώπισαν σκληρές καταστάσεις και βρέθηκαν κατά τύχη εδώ, πως θα του αλλοιώσουν τον πολιτισμό. Αν ο ελληνικός πολιτισμός κινδυνεύει από κάτι, τότε αυτό είναι η σύγχρονη ελληνική άγνοια κι αδιαφορία.

Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα εσωτερικής ανασφάλειας είναι η προκατάληψη και οι χαρακτηρισμοί που δέχονται οι ομοφυλόφιλοι. Ειδικά οι νέοι, οι οποίοι δεν είναι ακόμα απολύτως σίγουροι για την ταυτότητά τους, ψέγουν, λοιδορούν και επιτίθενται σε όποια παρερμηνεία του προτύπου που έμαθαν. Ακόμα όμως και οι ενήλικες τρέμουν στην ιδέα να φανούν θηλυπρεπείς ή όχι αρκετά άντρες. Το γεγονός ότι κάποιοι από εμάς ερωτεύονται γυναίκες, ενώ άλλοι άνδρες δεν αποτελεί κριτήριο στοχοποίησης. Και για να προλάβω μερικούς με την αντίληψη «ας κάνουν ό, τι θέλουν αρκεί να μην προκαλούν μπροστά μου», όταν εμείς οι «κανονικοί» βγαίνουμε έξω με το ταίρι μας και προβαίνουμε σε ακραίες συναισθηματικές εκδηλώσεις δεν προκαλούμε; Σαφώς και ναι, αλλά κανείς δε μας κάνει παρατήρηση, δε μας κοιτά με απέχθεια, δε μας μειώνει, γιατί είναι έτσι είναι το κοινωνικά σωστό και «φυσιολογικό». Φανταστείτε την αντίδραση του κόσμου σε μία αντίστοιχη ομοφυλόφιλη εικόνα.

Η αντίδραση θα ήταν θλιβερή και εξοργιστική αναλογιζόμενοι συνάμα και το γεγονός πως φθάνουμε το 2020.
Άλλη απεικόνιση του εσωτερικού ανασφαλούς κόσμου είναι η αντιμετώπιση των ανθρώπων με διαφορετική από τα πρότυπα εξωτερική εμφάνιση. Άνθρωποι αντιμετωπίζουν με φοβερή απαξίωση και λοιδορία όποιον διαφέρει, όποιον έχει παραπάνω κιλά, είναι πολύ κοντός ή πολύ ψηλός, δεν είναι αρκετά γυμνασμένος, ντύνεται περίεργα, έχει τατουάζ ή σκουλαρίκια, έχει κάποια εξωτερική διαφορά. Κι εδώ η εσωτερική ανασφάλεια γεννά την επιθετικότητα. Ένας άνθρωπος ανασφαλής για την πνευματική του καλλιέργεια ή την ηθική του υπόσταση κάνει ό, τι μπορεί για να αναδείξει την εξωτερική του εμφάνιση και με την πρώτη ευκαιρία επιδεικνύει την ανωτερότητά του στους προτυπικά «κατώτερους». Το υπερβολικό ενδιαφέρον για το φαίνεσθαι και η κρίση των ανθρώπων από την εξωτερική εμφάνιση σίγουρα είναι αποτέλεσμα σοβαρών ελλειμματικών προσωπικοτήτων, που μπερδεύουν το φαινομενικό με το ουσιαστικό.

Τέλος, μνείας χρήζει και η αντιμετώπιση των γυναικών από κομμάτι του ανδρικού πληθυσμού στη συλλογική πραγματικότητα. Πολλές φορές οι γυναίκες στερούνται ανώτερες επαγγελματικές θέσεις, γιατί θεωρούνται ανίκανες να αναλάβουν ηγετικούς ρόλους λόγω της φαινομενικά ευαίσθητης φύσης τους. Σε άλλες στερείται το δικαίωμα της ίσης επαγγελματικής ανέλιξης λόγω εγκυμοσύνης, παρούσας ή ακόμα και μελλοντικής. Δεν απολαμβάνουν τα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα αδειών ή επιδομάτων και αναγκάζονται να εργάζονται μέχρι τους τελευταίους μήνες εγκυμοσύνης ή να επανέρχονται πριν το πέρας των νόμιμων αδειών υπό την απειλή της απόλυσης. Φαίνεται πως στη σύγχρονη κοινωνία η γυναίκα πρέπει να κάνει την επιλογή οικογένεια ή καριέρα, κάτι που είναι εξωφρενικά άδικο και ρατσιστικό, αφού στερεί όνειρα και επιλογές από τη μέση γυναίκα, τοποθετώντας την σε θέσεις και ρόλους που επιβάλλουν τα στερεότυπα.

Δυστυχώς τέτοια φαινόμενα δεν περιορίζονται μόνο σε αυτές τις κατηγορίες, αλλά έχει πολλά και επικίνδυνα ακόμα παρακλάδια. Ωστόσο, ακόμα κι όσοι είναι κατά των συγκεκριμένων συμπεριφορών πρέπει να είναι προσεκτικοί όταν χρησιμοποιούν τον όρο αυτό. Από ορισμού του ο χαρακτηρισμός είναι εξαιρετικά σοβαρός. Από την άλλη, όσοι αντιλαμβάνονται τον κόσμο και τους ανθρώπους υπό συγκεκριμένο και εσφαλμένο πρίσμα είναι στερεοτυπικοί και προκατειλημμένοι. Για να αποφευχθεί ο βίαιος διαχωρισμός των ανθρώπων πρέπει να επικρατήσει η νηφαλιότητα και η λογική, αμφότερα αποτέλεσμα της παιδείας που δημιουργεί ολοκληρωμένους και εσωτερικά καλλιεργημένους ανθρώπους.

Ανθρώπους που έχουν περιορίσει τις εσωτερικές τους ανασφάλειες, που βλέπουν με ευγένεια και σεβασμό τον συνάνθρωπο, που υπάρχουν έχοντας δημιουργήσει στέρεες βάσεις και δε φοβούνται την υποτιθέμενη αλλοίωση από το διαφορετικό. Αυτοί έχουν συνειδητοποιήσει πως όλοι μας είμαστε διαφορετικοί κι αυτό δεν είναι κάτι που πρέπει να κατακρίνεται αλλά αντιθέτως είναι το ευεργετικό συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης.