Σαν βρεθείς στην Κρήτη μια βόλτα στ' Ανώγεια θα σ' ανταμείψει!

Στα Ανώγεια είναι όλα αληθινά. Δεν υπάρχουν πλαστικά ούτε υποκατάστατα. Υπάρχει πέτρα, ξύλο, χρώμα και πράσινο της γης. Ευγένεια από τη φύση και όχι από σκοπιμότητα. Στα Ανώγεια υπάρχει η Κρητική ματιά, που λέει κι ο Καζαντζάκης. Η εκ βαθέων δύναμη, η από Θεού, που λεν οι Χριστιανοί. Μόνο στην Κρήτη είναι τόσο δραματικά παρούσα η μνήμη και επιλέγει το ουσιαστικό για να το σπείρει στο μέλλον (λόγια του Μάνου Χατζηδάκη σε ένα από τα Σχόλια του Τρίτου προγράμματος της ΕΡΤ -13/08/1978).

Χτισμένο στους πρόποδες του Ψηλορείτη, σε απόσταση περίπου τριάντα πέντε χιλιόμετρα από το Ηράκλειο, βρίσκεται το ξακουστό χωριό των Ανωγείων. Το όνομά του οφείλεται στην τοποθεσία του και δηλώνει ότι είναι χτισμένο σε ανώγειο μέρος. Το χειμώνα ντύνεται στα λευκά και το καλοκαίρι η θερμοκρασία δε μοιάζει να θέλει να ανέβει.

Μπαίνοντας στην κωμόπολη των Ανωγείων συναντάς την περιοχή Σκαλώματα, όπου βρίσκεται το Θέατρο του Νίκου Ξυλούρη, αφιερωμένο στον μεγάλο Κρητικό καλλιτέχνη. Εκεί, κάθε καλοκαίρι, πλάθονται ιστορίες πολιτισμού. Γίνονται εκδηλώσεις με ιστορικές αναφορές στη γενναιότητα των κατοίκων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, δίνονται συναυλίες και χορευτικές παραστάσεις, και καλωσορίζονται καλλιτέχνες από όλα τα πλάτη και μήκη της γης. Προχωρώντας παρακάτω, συναντάμε το Μεϊντάνι, την πλατεία, σημείο αναφοράς των Ανωγείων, με την ολόασπρη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που χτίστηκε από λάσπη και γάλα αιγοπροβάτων, τα γραφικά καφενεδάκια με τα ποικιλόχρωμα λουλούδια στις γλάστρες και τον γέρο πλάτανο να στέκει περήφανος δροσίζοντας με τη σκιά του τις ξένοιαστες παρέες. Το ζαχαροπλαστείο με το θρυλικό Ανωγειανό γαλακτομπούρεκο είναι στα δεξιά της πλατείας. Το άνοιξαν δύο γυναίκες, η Αλκυόνη και η Βάλια Σκανδάλη το 1960, ενώ η μυστική συνταγή πέρασε στις επόμενες γενεές, κι έτσι συνεχίζεται η παράδοση αυτού του εξαιρετικού γλυκού!

Στο τέλος του χωριού βρίσκεται το Περαχώρι, γενέτειρα του Νίκου Ξυλούρη, του Ψαραντώνη και του Βασίλη Σκουλά. Φαίνεται ότι διαθέτει την περισσότερο καλλιτεχνική φύση, μιας και το βαρύ περιπολικό των Ανωγείων κατάγεται από εκεί. Στην πλατεία είναι το καφενείο του Γρυλιού, με το όνομα «Πλατεία Συντάγματος» και στους τοίχους του ξεδιπλώνεται η ηρωική ιστορία των Ανωγείων, μιας και αποτέλεσε τον πυρήνα της Εθνικής Αντίστασης στην Κρήτη. Το χωριό κάηκε ολοσχερώς από τους Γερμανούς τον Αύγουστο του 1944. Ο χειμώνας που ακολούθησε ήταν βαρύς. Όταν οι πρώτοι κάτοικοι άρχισαν να επιστρέφουν στα ερείπια, ο Αλκιβιάδης Σκουλάς (Γρυλιός) έστησε μια πρόχειρη παράγκα και άνοιξε το μικρό του καφενείο. Κι ενώ θα περίμενε κανείς ότι θα έριχνε ακόμα περισσότερο λάδι στη φωτιά για την κακομοιριά τους, αυτός με το ταλέντο του στους αυθόρμητους αστεϊσμούς άρχισε να αναπτερώνει το ηθικό τους. Έντονο επίσης είναι και το στοιχείο των υφαντών. Μια βόλτα στα γύρω σοκάκια θα σας πείσει για την τέχνη των γυναικών στον αργαλειό, αφού από τις πόρτες κρέμονται κυματιστά τα παραδοσιακά τους κεντήματα.

Ο γνωστός ποιητής και συνθέτης Λουδοβίκος των Ανωγείων κάποια στιγμή ερωτήθηκε από έναν ξένο συγγραφέα: «Μα τι είναι τέλος πάντων αυτά τα Ανώγεια;». Η απάντηση είχε την οξύνοια πνεύματος, την ποιητικότητα και το χιούμορ που τους χαρακτηρίζει. «Είναι το πρώτο χωριό που συναντά όποιος κατεβαίνει από τον ουρανό στη γη!».

Για τους Ανωγειανούς τα Ανώγεια είναι το κέντρο του κόσμου. Η περηφάνια και η αγάπη για τον τόπο τους είναι το χαρακτηριστικό των κατοίκων. Και παρ’ όλο που το χωριό είναι χωρισμένο σε συνοικίες (Μετόχι, Μουλιανά, Αρμί, Καβαλαριά, Περαχώρι), με διαφορετικές νοοτροπίες και συμπεριφορές, η αλληλεγγύη πρυτανεύει. Ό,τι μπόρες και αναταραχές δημιουργούνται μένουν και λύνονται αναμεταξύ τους. Η τέχνη του σασμού καλλιεργείται χρόνια και έρχεται σαν τελευταία λύση όταν τα πράγματα αγριεύουν.

Ελάστε, κι οσές, κι ονέ, και αυτή η θαυμαστή ντοπιολαλιά που μπερδεύει το ρο με το λάμδα, η γραφικότητα στο βήμα που μοιάζει σαν να ανεβαίνουν διαρκώς ένα βουνό, η αγάπη τους για τη λύρα, την κρητική μουσική και τις μαντινάδες, η περηφάνια τους και η πίστη τους στις αξίες της οικογένειας, της πατρίδας και της θρησκείας, η συμφιλίωση τους με το βουνό, την πέτρα και τα χαράκια, κάνουν τους Ανωγειανούς κατοίκους του Ψηλορείτη.

Θα μπορούσα να μιλάω ώρες για τα Ανώγεια, αλλά άλλο να το ζεις κι άλλο να το διαβάζεις. Γι’ αυτό θα μεταφερθώ λίγα χιλιόμετρα έξω από  το χωριό, στο φυσικό γεωπάρκο του Ψηλορείτη που έχει το δικό του φυσικό μουσείο από πέτρινες στρογγυλές κατασκευές που θυμίζουν μινωικούς και μυκηναϊκούς τάφους. Οι περισσότερες βρίσκονται γύρω από το οροπέδιο της Νίδας και στις πλαγιές που ξεκινάνε από τα Ανώγεια. Είναι τα μιτάτα που οι Ανωγειανοί χρησιμοποιούν τους καλοκαιρινούς μήνες όταν ανεβαίνουν στο βουνό. Η κύρια ασχολία τους είναι η κτηνοτροφία. Παλαιότερα, το μαλλί των προβάτων, αφού το καθάριζαν, το ξαίνανε (το ισιώνανε με χτένα), έπειτα το γνέθανε και συνέχιζαν τη διαδικασία της υφαντικής στον αργαλειό φτιάχνοντας πατητές (χοντρά σκεπάσματα), βούργιες (το γνωστό μας σακίδιο πλάτης), σεντόνια, χαλιά, κάπες, και ό,τι άλλο θα μπορούσε να χρειαστεί ένα νοικοκυριό. Στους δύσκολους καιρούς που πέρασε το χωριό, η τέχνη της υφαντουργίας που κατείχαν οι Ανωγειανές και που το αποτέλεσμα φαινόταν απλό μέσα στην τελειότητά του, βοήθησε να βγουν από την οικονομική ανέχεια.

Το παράδοξο που συμβαίνει στα Ανώγεια και στα χωριά γύρω από τον Μυλοπόταμο σχετίζεται με τη διατροφή των κατοίκων. Ενώ το μενού τους στηρίζεται στα ζωϊκά λιπαρά και το μόνο θαλασσινό στοιχείο στον κατάλογο τους είναι το αλάτσι (αλάτι), μακροημερεύουν κρατώντας τα επίπεδα χοληστερίνης σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Το φαινόμενο αυτό εξέπληξε τις επιστημονικές κοινότητες που ξεκίνησαν μια σειρά γενετικών αναλύσεων. Τα αποτελέσματα έφεραν στο φως τη μετάλλαξη ενός γονιδίου που έχει προστατευτικές ιδιότητες για την καρδιά. Το γενετικό τους υλικό φαίνεται ότι μπορεί να απολαμβάνει την ξεροτραγανιστή πετσούλα που σιγοψήνεται στη σούβλα άφοβα. Τα τοπικά εδέσματα που συμπληρώνουν το οφτό κρέας και φτιάχνονται με νοστιμιά και αγάπη, καθώς και η ανοιχτή φιλοξενία τους που σε αγκαλιάζει και σε ηρεμεί, αναδεικνύουν το εύρος και το βάθος των Ανωγειανών και σου αφήνουν μνήμες που θέλεις να ξαναζωντανέψουν!

Κάπου εδώ πρέπει να κλείσω… Δε σας είπα για το Ιδαίον Άντρο ή σπηλιά του Δία στο οροπέδιο της Νίδας που σύμφωνα με τη μυθολογία η Ρέα έκρυψε τον Δία από τον Κρόνο, για την αρχαία Ζώμινθο, ένα διώροφο μινωικό κτίριο 1187 μέτρα πάνω από τη θάλασσα που η κατασκευή του έχει χαρακτηριστικά βασιλικής αρχιτεκτονικής, για τον Άγιο Υάκινθο, τον Άγιο των Ερωτευμένων που έχει για εκκλησία ένα μικρό κυκλικό πέτρινο κτίριο στη μέση ενός δάσους, για τον φτερωτό πέτρινο άγγελο, τον αντάρτη της ειρήνης που κείτεται στη Νίδα και είναι ορατός από ψηλά. Δε σας είπα…