Αν το φαινόμενο του Hawthorne επηρεάζει τη ζωή σου κάτι πρέπει ν' αλλάξεις

Έχεις νιώσει ποτέ την ανάγκη να συμπεριφερθείς διαφορετικά απ’ αυτό που συνηθίζεις, επειδή απλά σε παρατηρεί κάποιος; Σε πληροφορώ ότι αυτή η ανθρώπινη αντίδραση έχει όνομα, διεύθυνση και τηλέφωνο -μπορεί κι όχι- και το όνομα αυτής, φαινόμενο Hawthorne.

Το φαινόμενο Hawthorne ή αλλιώς το φαινόμενο του παρατηρητή, είναι ένα είδος ανθρώπινης αντίδρασης, κατά την οποία οι άνθρωποι προσπαθούν ν’ αλλάξουν ή να βελτιώσουν τη συμπεριφορά τους απλώς και μόνο επειδή αξιολογούνται ή κάποιος τους παρατηρεί.

Μ’ άλλα λόγια, όταν μια ομάδα ή ένα άτομο συνειδητοποιεί ότι παρατηρείται, μπορεί ν’ αλλάξει τη συμπεριφορά του. Αυτή η αλλαγή μπορεί να είναι είτε αρνητική είτε θετική, ανάλογα με την έρευνα. Για παράδειγμα, σε μια έρευνα για τις διατροφικές συνήθειες, οι συμμετέχοντες μπορεί να βελτιώσουν τη διατροφή τους αποκλειστικά και μόνο επειδή συμμετέχουν στο πείραμα.

Η αρχική έρευνα αφορούσε εργάτες στο προάστιο Hawthorne -που σήμερα ονομάζεται Cicero- του Σικάγο τις δεκαετίες του 1920 και 1930. Η έρευνα περιλάμβανε διάφορες μελέτες της παραγωγικότητας των εργαζόμενων, μέσα από μεταβολές στον φωτισμό και στις εργασιακές τους συνήθειες. Οι εργαζόμενοι βίωσαν μια σειρά αλλαγών στον φωτισμό, στις ώρες διαλείμματος και στις ώρες εργασίες κατά τις οποίες η παραγωγικότητα φαινόταν ότι αυξάνεται. 

Η αρχική έρευνα ολοκληρώθηκε το 1932, με περισσότερους από 20.000 εργαζόμενους ως συμμετέχοντες. Πολλές αναφορές σχετικά με τη μελέτη Hawthorne επικεντρώνονται αποκλειστικά σε μια ομάδα εργαζόμενων κι αγνοούν την απουσία τεκμηρίωσης του λεγόμενου φαινομένου Hawthorne και των άλλων μεταβλητών που συνέβαλαν στην αύξηση της παραγωγικότητας.

Σε μεταγενέστερη ερμηνεία, ο καθηγητής κοινωνιολογίας Henry Landsberger ονόμασε το φαινόμενο και πρότεινε ότι το να είσαι αντικείμενο έρευνας και να δέχεσαι αυξημένη προσοχή, μπορεί να οδηγήσει σε προσωρινή αύξηση της παραγωγικότητας στον εργασιακό χώρο.

Η φύση του πειράματος δεν επέτρεψε την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων, μεταγενέστερες αναλύσεις τους φαινομένου θεώρησαν τα αρχικά αποτελέσματα υπερεκτιμημένα. Ακόμη και σήμερα δεν έχει αποδειχθεί αν είναι πραγματικό ή όχι.

Το φαινόμενο έχει χρησιμοποιηθεί σαν όρος σε διάφορα περιβάλλοντα όπως: σε μελέτες για την παραγωγικότητα των εργαζόμενων, την επίδοση μαθητών και την εξέλιξη ασθενών. Μια μελέτη σχετικά με το πλύσιμο των χεριών σε ιατρικό προσωπικό διαπίστωσε ότι όταν το προσωπικό γνώριζε ότι το παρακολουθούσαν, έπλενε τα χέρια του κατά 55% περισσότερο απ’ όταν δεν το παρακολουθούσαν (Eckemanns 2006). Σε μια μελέτη ασθενών με άνοια, η εντατική παρακολούθηση σε μια κλινική δοκιμή του Ginkgo biloba οδήγησε σε καλύτερα αποτελέσματα γνωστικής λειτουργίας από την ελάχιστη παρακολούθηση (McCarney R 2007).

Το φαινόμενο παρατηρείται γύρω μας σε καθημερινή βάση στα πιο απλά πράγματα όπως:

• Όταν νιώθουμε ότι κάποιος μάς παρατηρεί στη δουλειά ή γνωρίζουμε ότι θα περάσουμε από αξιολόγηση, ωθούμε τον εαυτό μας να δουλέψει περισσότερο, άρα να γίνει πιο αποδοτικός.
• Σ’ ένα σχολείο, το φαινόμενο παρατηρείται διπλά. Όταν ο καθηγητής γνωρίζει ότι ο διευθυντής τον παρατηρεί, καταβάλλει επιπλέον προσπάθεια για το σχέδιο του μαθήματος. Αντίστοιχα, οι μαθητές συμπεριφέρονται πιο ήρεμα στην τάξη.
• Οι περισσότεροι, στη διαδικασία συνεντεύξεων θέλουμε να δείχνουμε την καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας. Η πίεση ότι μας παρατηρούν μάς οδηγεί σ’ αλλαγή συμπεριφοράς, προκειμένου να δώσουμε μια καλή εντύπωση. Η πίεση αυτή, μπορεί να οδηγεί κάποιους στο ιδανικό αποτέλεσμα ενώ άλλους σε νευρικότητα.

Στην αρχή της ψυχοθεραπείας και πιο συγκεκριμένα στις αρχικές συνεδρίες οι ψυχολόγοι κάνουν μια σειρά από προσωπικές ερωτήσεις. Ο ασθενής λόγω του ότι βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος μπορεί ν’ αλλάξει τη συμπεριφορά του. Σε προσωπικές ερωτήσεις που δεν είμαστε εμείς οι ίδιοι έτοιμοι ν’ απαντήσουμε ειλικρινά,  έχουμε την τάση να κρύβουμε τ’ αληθινά μας συναισθήματα. Έχει παρατηρηθεί ότι όταν ζητείται απ’ τους ασθενείς να καταγράψουν τις σκέψεις τους σ’ ένα χαρτί ενώ ο θεραπευτής απουσιάζει, φανερώνουν συναισθήματα που δεν έχουν συζητήσει μαζί του.

Στον τομέα του αθλητισμού, όλοι γνωρίζουμε περιπτώσεις αθλητών που θεωρούνται το επόμενο μεγάλο όνομα όταν παίζουν σε μικρά πρωταθλήματα αλλά αποτυγχάνουν στο ξεκίνημα τους στα μεγαλύτερα. Το άγχος κι η πίεση της τελειότητας που δημιουργείται σ’ έναν αθλητή όταν χιλιάδες φίλαθλοι τον παρακολουθούν, μπορεί να αποβεί μοιραίο ή να τον απογειώσει σε σημαντικούς αγώνες.

Το φαινόμενο hawthorne έχει αμφισβητηθεί από το 1920 έως και σήμερα αρκετές φορές. Η ανθρώπινη τάση για φαινομενική τελειότητα ίσως μάς ωθεί ν’ αλλάζουμε συμπεριφορά προς το καλύτερο όταν μάς παρατηρούν. Στον αντίποδα όμως, η επίδραση της παρατήρησης μπορεί να προκαλεί και αρνητικά συναισθήματα. Άγχος, πίεση, νευρικότητα είναι μερικά από τα “αρνητικά” ανθρώπινα συναισθήματα απέναντι στην παρατήρηση.

Προσωπικά, έχω πιάσει τον εαυτό μου ν’ αλλάζει συμπεριφορά όταν νιώθω ότι με παρατηρούν. Σ’ απλές περιπτώσεις όπως στο γυμναστήριο, προσπαθώ να κάνω καλύτερα κάποια άσκηση αν κάποιος με παρατηρεί, είτε στη δουλειά όταν κάποιος με κοιτάζει, νιώθω ότι πρέπει να εργαστώ περισσότερο. 

Αν όντως υπάρχει το φαινόμενο hawthorne, θα ήταν καλό για εμάς τους ίδιους να προσπαθήσουμε να κρατήσουμε τις θετικές επιδράσεις του στη συμπεριφορά μας πέρα απ’ την παρατήρηση. Όπως έχει πει κι ο προπονητής κολεγιακού μπάσκετ John Wooden: «Η αληθινή δοκιμασία του χαρακτήρα ενός ανθρώπου είναι αυτό που κάνει όταν κανείς δεν παρακολουθεί».