Η λογοτεχνία στον καναπέ του Φρόιντ

Η λογοτεχνικότητα ενός κειμένου είναι μια μεταβλητή που αλλάζει στην πάροδο του χρόνου γι’ αυτό και «κοιτάμε» ένα λογοτεχνικό κείμενο μέσα στην εποχή του. Το ερμηνεύουμε ωστόσο χρησιμοποιώντας διαφορετικές αντιλήψεις. Μελετάμε δηλαδή την λογοτεχνία μέσα από το πρίσμα του φορμαλισμού ή στη βάση της διαλογικότητας, την προσεγγίζουμε μέσα από τη μαρξιστική αντίληψη κι ενίοτε την «ψυχαναλύουμε».

Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες βασίζονται κυρίως στη μελέτη του ασυνείδητου και των διαδικασιών απώθησης των επιθυμιών, όπως αυτή θεμελιώθηκε από τον Φρόιντ και πραγματεύονται τα λογοτεχνικά κείμενα ως έκφραση του λόγου του ασυνείδητου των συγγραφέων που αποκαλύπτει (ή αποκρύπτει εντέχνως) τις πιο κρίσιμες εσωτερικευμένες εμπειρίες τους. Λέγοντας αυτό βέβαια, ας μην κοιτάξουμε τον Jo Nesbo ή τον Stephen King σαν δυνητικούς δολοφόνους ή ψυχασθενείς καθώς το πράγμα είναι κάπως πιο σύνθετο.

Σύμφωνα με τον Φρόιντ, η λογοτεχνία και η ψυχανάλυση είναι δυο συγγενείς επιστήμες καθώς κι οι δύο απαιτούν μια δυαδική σχέση αφηγητή-αναγνώστη και ψυχαναλυτή-ψυχαναλυόμενου, αλλά και την ύπαρξη ενός μύθου, ενός μυστικού που εξιστορείται κι αναλύεται. Τόσο για την ψυχανάλυση όσο και για το μυθιστόρημα σημαντική δεν είναι η ιστορική αλήθεια αλλά η αφηγηματική. Έτσι, για τον Φρόιντ, ο ποιητής στρέφει την προσοχή του στο δικό του ασυνείδητο, παρατηρεί τις εξελίξεις του και δίνει σ’ αυτές μια καλλιτεχνική έκφραση αντί να τις καταπιέσει, ενώ ο ψυχαναλυτής στρέφεται στην παρατήρηση των άλλων.

Θα μου πείτε βέβαια, αφού είναι έτσι, γιατί δεν είναι οι ίδιοι οι συγγραφείς και ψυχαναλυτές μιας που κάνουν το ίδιο αλλά με «πειραματόζωο» τους εαυτούς τους και θα έχετε δίκιο! Ωστόσο, ένας ψυχαναλυτής καλείται να διατυπώσει την λειτουργία του ασυνείδητου με επιστημονική βεβαιότητα κι ακρίβεια. Αμφότεροι δηλαδή εντόπισαν το ασυνείδητο και «δουλεύουν» με αυτό – δεν είναι άλλωστε λίγα τα έργα που ο πρωταγωνιστής ψυχογραφείται με κάθε λεπτομέρεια – όμως ο στόχος του ψυχαναλυτή είναι να δει και τι λέγεται μέσα από τις σιωπές, να συμπληρώσει τα κενά, να φτάσει στο βάθος του πιο κρυφού μέρους της ψυχής του ασθενούς, το οποίο είναι κι ένα υπαρκτό, αληθινό πρόσωπο.

Υπαρκτό πρόσωπο είναι και ο συγγραφέας σαφώς, όμως το αποκύημα της φαντασίας του δεν είναι. Δανείζεται στοιχεία και τραύματα από τον δημιουργό του, εμπνέεται από αυτά, όμως ένας χαρακτήρας μυθοπλασίας δεν είναι παρά μια «μετουσίωση». Οι καλλιτέχνες εν γένει διαθέτουν ειδικές ικανότητες που τους διαφοροποιούν από μια νευρωτική προσωπικότητα και τους οπλίζουν με την δύναμη να μετουσιώνουν, δηλαδή με φροϋδικούς όρους, να διοχετεύουν την σεξουαλική τους ενόρμηση σε δραστηριότητες κοινωνικά αναγνωρισμένες οι οποίες απέχουν από την σεξουαλικότητα. Αυτή η ξεχωριστή ικανότητα είναι κι η πηγή της πολιτισμικής παραγωγής.

Έτσι λοιπόν, η λογοτεχνία (όπως και κάθε είδους τέχνης) παράγεται από ανθρώπους ικανούς να αποσυρθούν στη σφαίρα της φαντασίας η οποία τελεί ως πηγή ηδονής αλλά και παρηγοριάς καθώς εκπληρώνονται δύσκολα πραγματοποιήσιμες επιθυμίες και να επιστρέψουν με ένα δημιούργημα που χαρίζει μια «ελαφριά νάρκωση» τόσο στον ίδιο τον καλλιτέχνη όσο και στο «κοινό» του.

Με απλά λόγια, η λογοτεχνία προσφέρει μια διαφυγή από την πραγματικότητα τόσο για τον δημιουργό όσο και για τον αναγνώστη. Η ταύτιση που νιώθουμε με τον ήρωα του βιβλίου που διαβάζουμε απορρέει από το κοινό τραύμα ή την κοινή επιθυμία που στα πλαίσια της πραγματικής ζωής βρίσκονται απωθημένα στο ασυνείδητό μας. Ένας λογοτέχνης λοιπόν, δεν κάνει κάτι άλλο απ’ το να φέρει στο φως τα «ανομολόγητα», αυτά που λίγο-πολύ όλοι έχουμε φοβηθεί ή σκεφτεί ή επιθυμήσει ή ονειρευτεί.

Σύμφωνα με την ψυχανάλυση το έργο τέχνης προέρχεται από τον τόπο του ασυνείδητου όπως και το όνειρο. Ένα έργο τέχνης, όπως είναι και το λογοτεχνικό κείμενο, διαλέγεται έμμεσα μεταξύ επιθυμίας και ζήτησης έχοντας στον πυρήνα του μια ατέρμονη μάχη μεταξύ δυο κοσμολογικών δυνάμεων: του Έρωτα και του Θανάτου. Αυτό, αν το σκεφτούμε, είναι ό,τι πιο «ανθρώπινο» μπορούμε να ορίσουμε μιας που δεν υπάρχει πράξη ή δημιουργία ή σκέψη που να μην ωθείται από μια από αυτές τις δυο δυνάμεις.

Όμως, ας βάλουμε κάθε λογοτέχνη στο ντιβάνι για δυο λεπτά. Θα δούμε πως η πλειοψηφία τους διακατέχεται από πάθη, άλλοτε μικρά άλλοτε μεγάλα, πότε αθώα και πότε επικίνδυνα. Κάποιες φορές μιλάμε για εμμονές, άλλες φορές ίσως και να μιλάμε όντως για ψυχικές διαταραχές. Ωστόσο όλα αυτά μπορούμε να τα δηλώσουμε όχι κρίνοντας την δημιουργία -ακόμα κι αν τα τραύματα του καλλιτέχνη είναι εμφανή- αλλά κρίνοντας την ίδια την προσωπικότητα, τον άνθρωπο πίσω από το έργο τέχνης. Δε λέω, μ’ αρέσει που κρίνεται κι ο άνθρωπος γιατί έτσι νιώθω πως ίσως σπάμε το κατεστημένο της «αγιοποίησης» ενός δημιουργού, ταυτόχρονα όμως πρέπει να είναι κατανοητό από όλους μας ότι το έργο τέχνης είναι πια μια ξεχωριστή (φανταστική) οντότητα.

Για να το κάνουμε πιο «δικό μας», με το κίνημα me too μάθαμε για πολλούς δημιουργούς πως ήταν δυνάστες άλλων ανθρώπινων ψυχών και σωμάτων. Οφείλουμε να καταδικάσουμε τις πράξεις τους και να μην τις δικαιολογήσουμε γιατί «έτσι είναι οι καλλιτέχνες». Δεν είναι έτσι οι καλλιτέχνες. Έτσι είναι οι κακούργοι. Τα έργα τους ωστόσο, μπορούν να κριθούν ως πονήματα καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής τους καθώς, είτε μας αρέσει είτε όχι, είναι μέρος της σημερινής πολιτιστικής σκηνής.

Για να επανέλθουμε όμως στη λογοτεχνία, μέσα από τη μυθοπλασία όντως μιλάει το ασυνείδητο του συγγραφέα αλλά δε μιλάει μόνο το δικό του. Εκφράζεται αυτό που όλοι μας έχουμε καταπιέσει, αυτό που όλοι μας αισθανθήκαμε κάποια στιγμή αλλά στριμώξαμε σε ένα κουτάκι του μυαλού μας, απαρνηθήκαμε όταν το αναγνωρίσαμε ως «ανέφικτο» ή «κοινωνικά επικριτέο» ή προσδοκήσαμε επιδιώκοντας ένα αίσθημα δικαίωσης και λύτρωσης το οποίο ενδέχεται ποτέ να μην πραγματοποιήθηκε.

Η λογοτεχνία λοιπόν, με βάση την θεωρία του Φρόιντ, μπορεί να συμπίπτει με την ψυχανάλυση –αλλιώς δε θα μιλούσαμε για συμπλέγματα εμπνευσμένα από μυθικούς ήρωες όπως ο ναρκισσισμός ή το οιδιπόδειο σύμπλεγμα– όμως επ’ ουδενί δεν είναι ψυχιατρική μελέτη. Είναι πιθανό τα συμπτώματα του ήρωα του λογοτεχνικού έργου να συμπίπτουν με αυτά του δημιουργού του αλλά αυτό συμβαίνει γιατί το έργο είναι η έκφραση ενός ψυχισμού. Είναι η καλλιτεχνική έκφραση που δίνει ο συγγραφέας στο ασυνείδητο της δικής του ψυχής. Πόσα όμως πραγματοποιούνται απ’ όσα υπάρχουν στο ασυνείδητό μας;

Πηγή φωτογραφίας

Θέλουμε και τη δική σου άποψη!

Στείλε το άρθρο σου στο info@pillowfights.gr και μπες στη μεγαλύτερη αρθρογραφική ομάδα!

Μάθε περισσότερα ΕΔΩ!