Πες ένα ψέμα πολλές φορές και θα γίνει αλήθεια

Ο Ν. συχνά επαναλάμβανε τις ιστορίες του. Μας μιλούσε για το παρελθόν του, μας εξιστορούσε συχνά πράγματα που είχαν συμβεί πότε με happy end και πότε λίγο δραματικά, όμως πάντα επεδίωκε να λέει πάνω-κάτω τις ίδιες ιστορίες κι ύστερα έβαζε κι άλλους στο παιχνίδι. «Θυμάσαι τότε;» σου έλεγε κι εσύ που δε θυμόσουν, κοίταζες λίγο σαν χάνος μα από ντροπή δεν έλεγες κάτι, παρά μόνο αναρωτιόσουν μέσα σου πότε έγινε αυτό ή εκείνο.

Την επόμενη φορά που σε ρωτούσε όμως, η ιστορία κάτι σου θύμιζε κι απαντούσες «Α, ναι, ναι, ξέρω τι λες» κι έτσι έδινες αφελώς στην κατασκευασμένη του αλήθεια μια προσυπογραφή για το κοινό. Ίσως αν το σκεφτόσουν καλύτερα τη δεύτερη φορά ή αν είχες κατηγοριοποιήσει τον Ν. ως «πομπό ψευδών ειδήσεων» να μην έπεφτες ποτέ στην παγίδα του. Ίσως πάλι και όχι.

Στο μάρκετινγκ μας είχαν πει ότι μια διαφήμιση, για να είναι επιτυχημένη, πρέπει το όνομα του προϊόντος να ακούγεται τουλάχιστον 3 φορές. Αν ρωτήσεις έναν υπάλληλο τηλεφωνικού κέντρου θα σου πει ότι μια πληροφορία για να αφομοιωθεί από τον δέκτη χρειάζεται δυο τουλάχιστον επαναλήψεις. Ένα αρχαίο γνωμικό –πολυφορεμένο κιόλας στα μαθητικά μας χρόνια- έλεγε ότι η επανάληψη είναι η μητέρα της μάθησης. Προφανώς όχι μόνο της μάθησης, αλλά και της πειθούς.

Για το ανθρώπινο μυαλό, αυτό που επαναλαμβάνεται γίνεται ευκολότερα αποδεκτό, δεν αμφισβητείται το ίδιο κι εν τέλει αφομοιώνεται σαν θέσφατο. Άλλοτε για καλό κι άλλοτε για κακό, η επανάληψη χρησιμοποιείται παντού: μέσα ενημέρωσης, διαφήμιση, εκπαίδευση και πολιτική. Ένας ψεύτης λοιπόν, δε θα αναζητήσει κάποιον άλλον πιο ευφάνταστο δρόμο για να σε πείσει. Θα το πετύχει με την ίδια ακριβώς μέθοδο: επανάληψη. Κι ως δια μαγείας έχει φτιάξει μια «αλήθεια».

Κι εδώ λέμε όχι, δεν μπορεί να λειτουργούμε τόσο απλοϊκά. Ο ανθρώπινος νους είναι ο πιο δυνατός επεξεργαστής δεδομένων, πώς γίνεται να αποδέχεται με ένα τόσο φθηνό τρικ ένα ψέμα ως αλήθεια ή κοινή παραδοχή; Κι όμως, η ψευδαίσθηση της αλήθειας, όπως ονομάζεται αυτή η πρακτική, δεν είναι δα και τόσο αβαθής λειτουργία. Τουναντίον, ενέχει τρομερή δυναμική –περισσότερη απ’ όση ο εγωισμός μας μάς επιτρέπει να παραδεχθούμε.

Αναρωτήθηκε ποτέ κανείς γιατί προεκλογικά ραντιζόμαστε με πολιτικές διαφημίσεις; Γιατί είχε τόση μεγάλη επίδραση η προπαγάνδα κατά τον Β’ Παγκόσμιο; Γιατί πολλές φορές, ακόμα κι εμείς οι ίδιοι επαναλαμβάνουμε στους εαυτούς μας ένα λευκό ψέμα πριν το χρησιμοποιήσουμε; Γιατί με την επανάληψη μπορούμε να πείσουμε -ακόμα και τους εαυτούς μας- ότι κάτι αναληθές είναι γεγονός.

Μπορούμε να μας δημιουργήσουμε «τεχνητές αναμνήσεις» φυτεύοντας μερικές λεπτομέρειες εδώ κι εκεί στη μνήμη μας, προσθέτοντας πινελιές από διηγήσεις άλλων, χτίζοντας μια νέα –πλασματική- πραγματικότητα που με την πάροδο του χρόνου όμως εκλαμβάνουμε ως «αλήθεια» κι έπειτα απλώς τη μεταφέρουμε κι έξω από τον δικό μας λογισμό, στον κόσμο. Τη μοιραζόμαστε με έναν-δύο, κι όσο τη μοιραζόμαστε τόσο πιο οικεία γίνεται και τελικά παύει να είναι ψέμα είτε για μας είτε για τους άλλους. Είναι μια αλήθεια.

Αν κάνεις ότι εκθέτεις τον Ν. σε κάποια από τις επινοήσεις του, καταδεικνύοντας το ψέμα, θα προσβληθεί από το θράσος σου να τον διασύρεις τοιουτοτρόπως. Θα διαρρηγνύει τα ιμάτιά του διαλαλώντας την αθωότητά του και, ξέρεις κάτι; Θα έχει δίκιο. Για εκείνον αυτή είναι η αλήθεια του. Ίσως ενδόμυχα να έχει συνείδηση της πραγματικότητας –ή και όχι, αν υποβόσκει κάποια ψυχική πάθηση- μα πάνω εκεί έχει χτίσει μια ολόκληρη εικόνα για τον εαυτό του την οποία λατρεύει να προβάλει ως πραγματικό ον. Αυτό δεν είναι πλαστούργημα για εκείνον, ακόμα κι αν κατά γενική ομολογία είναι ένα εξόφθαλμο χάλκευμα. Η δεινή επανάληψη τον έχει πείσει κι έχει πείσει κι αρκετούς γύρω του.

Ο Γκέμπελς είχε πει για τη μέθοδο της προπαγάνδας ότι αν επαναλάβεις ένα ψέμα πολλές φορές γίνεται αλήθεια κι αυτό επιβεβαίωσαν το 1979 μέσω πειράματος στο McMaster University του Canada. Οι συμμετέχοντες απαντούσαν σε μια σειρά δηλώσεων όπου κάποιες ήταν αληθείς και κάποιες όχι, για το αν είναι σωστές ή λάθος. Μέσα στην πληθώρα των ερωτήσεων κάποιες αναληθείς επαναλαμβάνονταν και λόγω της εξοικείωσης πλέον με την τοποθέτηση, οι ερωτώμενοι συχνά επέλεγαν πως πρόκειται για αλήθεια.

Πρόσφατα ωστόσο, μια ομάδα με επικεφαλής την Lisa Fazio του Vanderbilt University, συντάσσοντας ένα παρόμοιο πείραμα στο οποίο, έναντι της απάντησης «σωστό- λάθος», υπήρχε κλίμακα για το πόσο αληθές θεωρούν κάτι, τα αποτελέσματα ήταν πιο ενθαρρυντικά για τη συλλογιστική πορεία του ανθρώπινου νου. Η επανάληψη μπορεί να έκανε τις ανακρίβειες πιο αληθοφανείς, δεν τις καθιστούσε όμως αλήθειες στο μυαλό των ερωτηθέντων.

Παρά το ανίκητο ένστικτό μας να ακολουθούμε τον «εύκολο δρόμο» και να θεωρούμε αλήθεια αυτό που ακούσαμε πολλάκις, απέναντι σε απόλυτες αλήθειες όπως π.χ. ότι το ψηλότερο βουνό της Ελλάδας είναι ο Όλυμπος, η επανάληψη δεν αρκεί για να μας πείσει ότι είναι ο Υμηττός. Δεν ξέρω τι κάνει σήμερα ο Ν.. Σίγουρα θα είναι κάτι εκπληκτικό ακόμα κι αν το κάνει μόνο στη φαντασία του ή στη δική μου.

ΥΓ.: Επειδή η χρήση της ψευδαίσθησης της αλήθειας είναι μια μέθοδος διασποράς των fake news, γνωρίζοντας το φαινόμενο οφείλουμε πάντα να ελέγχουμε τόσο την πηγή της πληροφορίας όσο και τη φερεγγυότητά της.

Θελουμε και τη δική σου άποψη!

Στείλε το άρθρο σου στο info@pillowfights.gr και μπες στη μεγαλύτερη αρθρογραφική ομάδα!

Μάθε περισσότερα ΕΔΩ