7 λάθη στη φιλοσοφική σκοπιά του Σοπενχάουερ

Ο Άρθουρ Σοπενχάουερ, γεννημένος το 1788 στην Πρωσία, υπήρξε ένας σημαντικότατος φιλόσοφος, του οποίου η σκέψη στάθηκε ορόσημο για την Ευρωπαϊκή και τη δυτική σκέψη, ειδικότερα μετά τον θάνατό του, καθώς η αναγνώριση και η αποδοχή δεν τον συνοδεύσαν  ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της ζωής του. Μεγαλώνοντας στη Γερμανία του 17^ου αιώνα, μια Γερμανία που χαρακτηριζόταν εξαιρετικά από το ρομαντικό κίνημα που υφίστατο εκείνη την περίοδο και κυριαρχούσε τόσο στην καλλιτεχνική όσο και στη λογοτεχνική και φιλοσοφική σκέψη, ο Σοπενχάουερ λειτούργησε εντός του δικού του πλαισίου σκέψης και κριτικής, καταφέρνοντας να στυλώσει μια φιλοσοφία που όχι μόνο ερχόταν σε σύγκρουση με την εποχή του, λόγω της ιδιαίτερης κυνικής και πεσιμιστικής φύσης της, αλλά εισήγαγε για πρώτη φορά την ανατολική σκέψη και φιλοσοφία στη δυτική κοινωνία. Επηρεασμένος εξαιρετικά από τον Ιμμάνουελ Καντ, αλλά και τον Πλάτωνα, η προσωπική του ματιά και απόδοση του κόσμου, της ζωής και της ανθρώπινης φύσης, άνοιξε την πόρτα προς την ανάπτυξη ενός καινούριου συλλογισμού που υπήρξε σημαντικός ευεργέτης για την εξέλιξη και την πρόοδο της σύγχρονης σκέψης, επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο Νίτσε, ο Βιτγκενστάιν, ο Φρόιντ αλλά και ο Αϊνστάιν.

Παρ’ όλο που η πνευματική και φιλοσοφική του δραστηριότητα μπορούν αναμφίβολα να χαρακτηριστούν σημαντικές, αυτό δε συνεπάγεται πως ο Σοπενχάουερ κατέχει τον τίτλο μιας αλάνθαστης αυθεντίας. Αντιθέτως, ο σκεπτικισμός και η κριτική του, αν και σίγουρα υπήρξαν ευεργετικές για τη διάκριση και εξερεύνηση ενός καινούριου για την εποχή τρόπου σκέψης, φαίνονται ανά στιγμές πως ίσως και να ‘ναι λάθος. Η υπερβολή και απολυτότητα που εξέφραζε, καθώς και η φυσική προδιάθεση του πνεύματός του προς μια πιο ζοφερή οπτική γωνία μπορούν εύλογα να γεννήσουν αντίδραση και αντιλογία. Σαφώς η φιλοσοφία δεν υπάρχει για να εκδηλώσει κάτι το απόλυτα σωστό, αν και παραδόξως αυτός είναι ο πρωταρχικός σκοπός της. Το πλήθος των εκφάνσεων, διακυμάνσεων, σχολών και αντικρουόμενων σκέψεων που έχουν εκφραστεί από τους φιλοσόφους ανά τους αιώνες, κάνει ξεκάθαρη τη ρευστότητα και πολυμορφία αυτής της ατέρμονης αναζήτησης του απολύτου. Παρουσιάζονται λοιπόν καθαρά μερικές από τις φορές που μπορεί κανείς με κριτική ματιά να διακρίνει πως ο Σοπενχάουερ έσφαλε.

1. Η ζωή είναι ένα «εκκρεμές» που συνεχώς εναλλάσσεται μεταξύ πόνου και βαρεμάρας. Μέσα στην καθολική κυνικότητά του, ο Σοπενχάουερ φαίνεται να ατενίζει ακόμα και τα θετικά ανθρώπινα συναισθήματα ως απλές διακοπές, ως ανούσιες και προσωρινές παύσεις του πόνου και της νωθρότητας. Εύκολα μπορεί κανείς να δει σε συνδυασμό με τη βοήθεια ενός φιλοσοφικού παράδοξου, αυτό του «μισοάδειου ή μισογεμάτου ποτηριού», πως ο Σοπενχάουερ πιθανότατα έγερνε προς το «μισοάδειο» άκρο, όπως άλλωστε και η φιλοσοφία του.

2. Η λύτρωση που μπορεί να βρει ένα ανθρώπινο ον έρχεται μονάχα μέσω της παραίτησης. Εμφανώς επηρεασμένος από τις Ινδουιστικές και Βουδιστικές διδασκαλίες, ο Σοπενχάουερ ξεκαθαρίζοντας αρχικά ως πρωταρχικό και κυρίαρχο κίνητρο της ανθρώπινης δράσης τη βούληση, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στην επιθυμία και η οποία καθόλου σίγουρο δεν είναι πως θα μπορέσει να ικανοποιηθεί ή πραγματοποιηθεί, οδηγώντας και πάλι στο μονοπάτι του πόνου, προβάλει στα έργα του πως η μοναδική πραγματική λύση είναι η παραίτηση. Όχι η παραίτηση από τη ζωή, αλλά από την επιθυμία, μια λύση που αν και είναι σύμφωνη με την ανατολική σκέψη, προσάπτεται στη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ με πεσιμισμό. Η ζωή του καθενός, με όλα της τα χρώματα, τις διακυμάνσεις, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες καταλήγει να είναι ένα έργο τέχνης, κάτι το οποίο ο ίδιος του θεωρούσε εκδήλωση πραγματικού πνευματισμού και μεγαλοφυίας και εκτιμούσε ιδιαίτερα.

3. Η μεγαλοφυία, η οποία είναι όργανο της βούλησης και οδηγεί στην αισθητική περισυλλογή που εν συνεχεία οδηγεί στην τέχνη, είναι και μπορεί να είναι κτήμα μονάχα της αρσενικής φύσης. Μια εξ’ ολοκλήρου μονομερής και αφοριστική αντίληψη, σίγουρα επηρεασμένη από την περίοδο κατά την οποία έζησε που καθόλου δύσκολο δεν είναι να διαψευστεί (βλέπε τα έργα των: Βιρτζίνια Γουλφ, Φρίντα Κάλο, Υπατία, κ.α.).

4. Η αφοριστική γραφή του απέρριπτε οποιαδήποτε επιρροή της κοινωνίας και του Λόγου στην ατομική ηθική, αποδίδοντάς την ολοκληρωτικά στη βούληση. Ο Σοπενχάουερ έχοντας ξεκαθαρίσει πως το «πράγμα αυτό καθαυτό», όπως το ονόμαζε ο Καντ, ήταν η βούληση, απέφερε σε αυτή κάθε κύρια έκφραση ατομικότητας, συμπεριλαμβανομένης και της υποκειμενικής ηθικής. Στη σύγχρονη εποχή που οι έρευνες αναζήτησης των πολιτιστικών, εθνικών και κοινωνικοοικονομικών υποβάθρων έχουν καταστήσει σαφή την επήρεια που έχουν η γλώσσα, ο τόπος, η κουλτούρα και όλα τα υποφαινόμενα ενός διαφορετικού υποβάθρου στους κλάδους της ανθρώπινης ζωής και έκφρασης, γίνεται εύκολα αντιληπτό πως ο περιορισμός αυτός στη σκέψη του Σοπενχάουερ ίσως και να μην αντανακλά την πραγματικότητα.

5. Με την υπερβολική του προδιάθεση προς τον κυνισμό και τον πεσιμισμό, αντιμάχεται τις Ανατολικές επιρροές στη σκέψη του. Υποστήριζε, όπως προαναφέρθηκε, πως η μόνη λύτρωση από τον πόνο και την ανία επέρχεται με την παραίτηση από κάθε επιθυμία. Όμως, μελετώντας σε βάθος τις Ινδουιστικές και Βουδιστικές διδασκαλίες, μπορεί κανείς να καταλάβει, πως η ουσία της παραίτησης αυτής δεν είναι να φτάσει κανείς στην καλλιέργεια της αδιαφορίας και τη σίγαση κάθε συναισθήματος ή επιθυμίας, αλλά να μπορέσει να διακρίνει τη διασύνδεση των πάντων, και το πώς το καλό μπορεί να προέρχεται ή και να εμπεριέχει το κακό (yin και yang), όπως αναφέρεται και στο βιβλίο του σύγχρονου Βρετανού φιλοσόφου Άλαν Γουότς, “The Way of the Zen”.

6. Ήταν εξολοκλήρου αιτιοκρατικός. Αν και έδωσε βάση στην ηθική και τη συμπόνοια, ο Σοπενχάουερ παραμένοντας πιστός στη ντετερμινιστική του ματιά, την καθολική υποστήριξη πως όλα οφείλονται σε κάποια νομοτελειακή συνάφεια, ένα αιτιώδες, τη βούληση, δεν άφησε χώρο για την οποιοδήποτε ηθική κρίση εντός της φιλοσοφίας του. Αυτό, όμως, έρχεται σε άμεση αντιπαράθεση με την ίδια του τη σκέψη, καθώς κατά αυτόν τον τρόπο μπορεί κανείς με αμεσότητα και ευκολία να απορρίψει την ηθική και τη συμπόνοια, μια έννοια που είχε εξερευνήσει και εκδήλως ταχθεί υπέρ της και ο ίδιος.

7. Ενώ κατέκρινε τους καθηγητές φιλοσοφίας που δε ζούσαν σύμφωνα με τις προσωπικές τους διακηρύξεις, ούτε και ο ίδιος μπόρεσε να ακολουθήσει στην πράξη τις αφοριστικές γραμμές της σκέψης του. Και άμα δεν μπόρεσε ακόμα και ο ίδιος να εφαρμόσει και να τα καταφέρει μέσω της φιλοσοφικής του σκοπιάς, ποιος μπορεί;

Σίγουρα μεγαλόπνοος και σίγουρα σημαίνων. Ένας φιλόσοφος μπροστά από την εποχή του. Τα λάθη του αναμφίβολα υπαρκτά, αλλά δεν μπορεί κάποιος εύκολα να διαφωνήσει στην προκειμένη με τη θέση του Βολταίρου πως «είναι προνόμιο των μεγαλοφυών, να κάνουν μεγάλα λάθη».