Ελ Γκρέκο: Η ιστορία ενός ανθρώπου που δε συμβιβάστηκε ποτέ

Ένας ζωγράφος που δεν αναγνωρίστηκε στην εποχή του και τα έργα του θεωρήθηκαν προϊόντα ενός τρελού. Μια εξέχουσα φιγούρα, ένας πραγματικός καλλιτέχνης: ο Έλληνας ζωγράφος της Αναγέννησης Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Κι αν υπάρχει έστω και μία πιθανότητα αυτό το όνομα να μη μας είναι οικείο, έχουμε κι εκείνο που οι Ισπανοί, στη χώρα των οποίων έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, τον προσφωνούσαν. Και δεν είναι άλλο από το Ελ Γκρέκο, δηλαδή «ο Έλληνας».

Έζησε μια ζωή κάπως έξω από τα στερεότυπα, αφιερωμένος στην τέχνη του. Απέκτησε παιδί εκτός γάμου, ασπάστηκε τον καθολικισμό, δεν πλήρωσε φόρους και δεν προσυμφωνούσε την τιμή για τους πίνακες που φιλοτεχνούσε, τους οποίους υπέγραφε πάντα με βυζαντινούς χαρακτήρες: «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Κρης εποίει». Ποιος ήταν όμως ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και πώς έφτασε από την Κρήτη να ζει στην Ιταλία κι έπειτα στην Ισπανία;

Γεννήθηκε το 1541 στο Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) της Κρήτης, την εποχή που το νησί ήταν Ενετοκρατούμενο. Οι γονείς του ήταν εύποροι και παρ’ όλο που δεν είναι πολλά γνωστά για την καλλιτεχνική του μόρφωση την εποχή εκείνη, είναι γεγονός πως είχε τη δυνατότητα να σπουδάσει τη βυζαντινή ζωγραφική και τη δυτική τέχνη.

Στα 1567 μετανάστευσε στη Βενετία, όπου έζησε τρία χρόνια. Παρότι γεννήθηκε χριστιανός ορθόδοξος, στη Βενετία ασπάστηκε τον καθολικισμό, για να μπορεί να εργάζεται χωρίς να τον ενοχλεί η Ιερά Εξέταση. Για τρία χρόνια μαθήτευσε στα εργαστήρια των Μπασάνο, Τιτσιάνο και Τιντορέντο. Από τη Βενετία μετακόμισε στη Ρώμη όπου διέμεινε για εφτά χρόνια, από το 1570 ως το 1577, χρονιά που μετακόμισε στη Μαδρίτη της Ισπανίας. Στη Ρώμη άρχισε να έρχεται σε επαφή με τον ιταλικό Μανιερισμό, και οι πίνακές του ξεκίνησαν να χαρακτηρίζονται από έντονα χρώματα κι ένταση στα εικονιζόμενα πρόσωπα. Καταπιάστηκε κυρίως με θρησκευτικά θέματα, όπως ο πίνακας «Ο Διωγμός των εμπόρων από τον Ναό».

Στη Ρώμη άρχισε να αποκτά περισσότερη αυτοπεποίθηση προς τον εαυτό του και την τέχνη του κι έφτασε στο σημείο να σχολιάσει πως αν οι τοιχογραφίες της Καπέλα Σιξτίνα γίνονταν ξανά, ο ίδιος θα τις έκανε καλύτερες. Μιλάμε για τις τοιχογραφίες που φιλοτέχνησε ο Μιχαήλ Άγγελος, ο σπουδαίος καλλιτέχνης των Ιταλών που άγγιζε (και συνεχίζει να αγγίζει) κορυφή εκείνο το διάστημα. Μια τέτοια δήλωση προκάλεσε την αντίδρασή τους, λοιπόν κι εξαιτίας αυτού κι εκμεταλλευόμενος τις γνωριμίες του με Ισπανούς ευγενείς, μετέβη στην Ισπανία όπου εγκαταστάθηκε αρχικά στη Μαδρίτη κι εν τέλει στο Τολέδο.

Στο Τολέδο η καλλιτεχνική του παραγωγή κορυφώθηκε κι έγινε η σπουδαιότερη περίοδος της καλλιτεχνικής του ζωής. Οι πίνακές του διακοσμούσαν τον Ναού του Αγίου Δομήνικου, το Εσκοριάλ, αλλά και τη μητρόπολη του Τολέδο. Από τους πιο σπουδαίους του πίνακες, η «Ανάληψη της Θεοτόκου», «Η Ανάσταση του Σωτήρος», «Το μαρτύριο του Χριστού», «Ο Λαοκόων» και «Η Πεντηκοστή».

Μία χρονιά-σταθμός στη ζωή του ήταν το 1578, όταν απέκτησε το πρώτο και μοναδικό του παιδί, τον Χόρχε Μανουέλ. Το παιδί ήταν καρπός της σχέσης του με τη δόνα Χερόνιμα δε λας Κουέβας, με την οποία έζησε το υπόλοιπο της ζωής του χωρίς να νυμφευθούν. Ίσως γιατί ο Ελ Γκρέκο ήταν ήδη παντρεμένος στην Κρήτη, ένας γάμος ο οποίος -αν ίσχυε- ακυρώθηκε όταν ασπάστηκε τον Καθολικισμό. Ίσως πάλι να μη νυμφεύτηκαν ποτέ, αποφασισμένοι να ζήσουν μια αντισυμβατική ζωή, κόντρα στα πρέποντα για την εποχή τους.

Όπως ήδη αναφέρθηκε αψήφησε πολλές κοινωνικές νόρμες. Ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης που δε φορολογήθηκε. Μάλιστα το 1606 αρνήθηκε να καταβάλει τον φόρο που όφειλε, επικαλούμενος πως το επάγγελμά του ήταν ελεύθερο, άρα κι ελεύθερο φορολογίας. Ακόμη, αρνούνταν κατηγορηματικά να προσυμφωνήσει τιμή για τα έργα του. Η πράξη αυτή συχνά είχε ως αποτέλεσμα να πληρώνεται λιγότερα χρήματα από όσα είχε συμφωνήσει αρχικά και να λύνει τις οικονομικές διαφορές του στα δικαστήρια της εποχής.

Στις 7 Απριλίου του 1614, στα 71 του χρόνια απεβίωσε και τάφηκε στον Ναό του Αγίου Δομηνίκου στο Τολέδο. Το έργο του έμεινε στην αφάνεια για πολλά χρόνια, καθώς θεωρήθηκε πως πρόκειται για πίνακες κάποιου τρελού, που προσπαθεί να επωφεληθεί από τη ζωγραφική. Μόλις στις αρχές του 20^ου αιώνα άρχισε να αναγνωρίζεται. Για πολλούς καλλιτέχνες της μοντέρνας εποχής, όπως ο Πικάσο, τα έργα του αποτελούν πηγή έμπνευσης.

Αντισυμβατικός κι ερωτευμένος με την τέχνη του, μας άφησε μια σπουδαία κληρονομιά με έργα του να κοσμούν ιδιωτικές κυρίως συλλογές, να βρίσκονται σε μουσεία κι 6 από αυτά να έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα. Στο Τολέδο μάλιστα, πόλη όπου έζησε το σπουδαιότερο και ωριμότερο μέρος της ζωής και της τέχνης του, υπάρχει μουσείο αφιερωμένο σε αυτόν. Ιδιοτροπίες ενός εκκεντρικού καλλιτέχνη, ή ενός ελεύθερου πνεύματος; Η αλήθεια είναι πως ο τρόπος που επέλεξε να ζήσει τη ζωή του και να εκφραστεί μέσω της τέχνης του ίσως δεν ήταν ενδεδειγμένος για την εποχή του, αλλά αυτό δεν αναιρεί πως ήταν και εξακολουθεί να θεωρείται μια σπουδαία καλλιτεχνική μορφή.