Mary' s room: δέκα τόνοι θεωρίας δεν ισούνται με μία πράξη

Υπάρχει άραγε κάτι που πάει πέρα από τους φυσικούς νόμους; Κάτι που ακόμα κι η μέγιστη επιστημονική γνώση δε θα μπορούσε να αποδώσει επακριβώς; Κάτι που δεν γράφεται σε λεξικά και σε πραγματείες, παρά μόνο βιώνεται εμπειρικά; Ο φυσικαλισμός ισχυρίζεται πως όχι. Όλα τα φαινόμενα μπορούν να αποτυπωθούν και να εξηγηθούν πλήρως, μελετώντας τις φυσικές τους ιδιότητες και μόνο. Ο Frank Jackson πάλι, δεν είναι και τόσο σίγουρος. Το «επιχείρημα της γνώσης» που πρότεινε με το φιλοσοφικό του πείραμα, συντάραξε τα θεμέλια της επιστημονικής σκέψης κι έθεσε νέους προβληματισμούς. Μήπως τελικά υπάρχει και κάτι παραπάνω;

Φανταστείτε μια γυναίκα, τη Μαίρη. Η Μαίρη είναι μια σπουδαία νευροεπιστήμονας που ειδικεύεται στην έγχρωμη όραση. Γνωρίζει κάθε φυσικό, βιολογικό και χημικό fact που είναι δυνατόν να γνωρίζει για το πώς αντιλαμβάνεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος τα οπτικά ερεθίσματα και το χρωματικό φάσμα. Μόνο που υπάρχει ένα πρόβλημα. Αν και θεωρητικά παντογνώστης στο θέμα, η Μαίρη δεν έχει δει ποτέ στη ζωή της χρώμα. Ζει σ’ έναν ασπρόμαυρο κόσμο. Ασπρόμαυρο το δωμάτιο, τα βιβλία, τα φαγητά, ακόμα κι ο εαυτός της (είπαμε το πείραμα είναι καθαρά φιλοσοφικό).

Όλα αυτά ώσπου μια μέρα η οθόνη του υπολογιστή της κρασάρει κι εμφανίζεται ένα κατακόκκινο μήλο. Η Μαίρη έκπληκτη αντικρίζει για πρώτη φορά κόκκινο. Κι εδώ τίθεται το ερώτημα: Μαθαίνει άραγε κάτι καινούριο; Η διαίσθησή μας μας λέει πως ναι. Όσο ειδήμων στο χρώμα κι αν ήταν, τελικά οι γνώσεις της ήταν ξερές, ήταν ελλιπείς. Υπάρχει ένας εντελώς διαφορετικός τύπος γνώσης, ένας τύπος γνώσης που δεν μπαίνει σε κουτάκια, μια καθαρή ματιά που μπορεί να στη δώσει μόνο η εμπειρία ενός πράγματος. Πράγμα που σημαίνει ότι λόγω αντικειμενικών περιορισμών, κάποια μυστήρια του σύμπαντος όσο κι αν τα παρακολουθούμε από μακριά, ποτέ δε θα είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε την πραγματική τους φύση.

Φυσικά, υπήρξε κι ο αντίλογος. Κάποιοι πιστεύουν ότι οι εκτεταμένες γνώσεις της Μαίρης για το κόκκινο, θα της είχαν επιτρέψει να δημιουργήσει νοητά στο κεφάλι της την εικόνα του, μια εικόνα που απλά επιβεβαιώθηκε όταν το πρωταντίκρισε. Εντούτοις, δύσκολα διαψεύδεται το γεγονός πως όσα κι αν ξέρεις για κάτι, ανοίγεται ένας νέος κόσμος μπροστά σου όταν το ζεις.

Αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία που διακρίνουν το ένα γεγονός απ’ το άλλο και του δίνουν το ιδιαίτερο χρώμα του, ονομάστηκαν qualia. Είναι κάποιες υποκειμενικές ιδιότητες που μπορούν να συλληφθούν μόνο μέσω της άμεσης εμπειρίας και γίνονται αντιληπτές διαφορετικά από το κάθε άτομο στα πλαίσια μιας αλληλεπίδρασης μαζί του. Γι’ αυτό και δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν. Όσο κι αν σου περιγράψουν μια υπέροχη γεύση, μόνο όταν τη δοκιμάσεις την αισθάνεσαι πραγματικά. Όσα κι αν σου αφηγηθεί κάποιος για την Αμερική κι όσους ταξιδιωτικούς οδηγούς κι αν διαβάσεις, εσύ θα δεις κάτι δικό σου όταν την επισκεφτείς. Όσο κι αν ξέρεις τι συμβαίνει στον εγκέφαλο σου όταν ερωτεύεσαι, αν δεν ερωτευτείς πραγματικά δεν ξέρεις τίποτα.

Όσα κι αν μάθεις για τη ζωή κάποιου, εφόσον δεν είσαι αυτός δεν μπορείς να μπεις στη θέση του. Όταν ζούμε κάτι, παίρνουμε απ’ αυτό και του δίνουμε κάτι από μας, άρα μας αγγίζει διαφορετικά. Ζωντανεύει και μετασχηματίζεται μέσα μας. Το πείραμα του δωματίου της Μαίρης απέδειξε κι επίσημα ότι δέκα τόνοι θεωρίας δεν ισούνται με μια και μόνο πράξη.