Τα μεγαλύτερά ψέματα μάς τα λένε οι αισθήσεις μας

Αν το καλοσκεφτείς, το μόνο μέρος στο οποίο ζούμε είναι ο εγκέφαλός μας. Ακριβώς επειδή το εργαλείο αυτό μας οριοθετεί μονοπωλιακά, δύσκολα το αμφισβητείς. Όπως και δύσκολα πείθεσαι ότι μέρος του λαμπρού εξελικτικού μας νου παραμένει ένα πιθηκάκι. Είναι όμως η πραγματικότητα ό, τι αντιλαμβάνεται το μυαλό μας σαν πραγματικότητα; Ή μήπως κοιτάμε μέσα από παραμορφωτικό καθρέφτη;

Καταρχάς, οι αισθήσεις μας είναι το μοναδικό εισιτήριο για την πρόσβασή μας στον κόσμο. Ωστόσο, τα αισθητήριά μας όργανα είναι ατελή. Και χωρίς ερμηνευτική διαδικασία από τον εγκέφαλό μας, άχρηστα. Έτσι, δεν είμαστε παθητικοί δέκτες των ερεθισμάτων αυτούσιων αλλά διαμορφωτές τους. Στόχος; Όχι τόσο η τέλεια απεικόνιση όσο η αποτελεσματικότητα.

Μήπως τότε η επονομαζόμενη πραγματικότητα δεν είναι παρά ένα μάτσο κοινών μας παραισθήσεων; Αν πάρουμε για παράδειγμα την όραση, ο αμφιβληστροειδής στέλνει θολά οπτικά δεδομένα στον εγκέφαλο, ο οποίος τα επεξεργάζεται και συνθέτει μια εικόνα βάσει των εμπειριών, πεποιθήσεων και προσδοκιών μας. Οι οφθαλμαπάτες περίτεχνα ξεγυμνώνουν τη μαντάμ Ζαΐρα μέσα μας.

Το σύστημα κρασάρει και με άλλους τρόπους. Όταν τα δεδομένα τοποθετούνται σε συγκεκριμένο πλαίσιο, ο εγκέφαλος -λάτρης των συσχετισμών- αυτόματα συνδέει και βρίσκει νόημα εκεί που δεν υπάρχει, σαν φρικαρισμένος συνωμοσιολόγος. Η ακοή επηρεάζεται από το οπτικό ερέθισμα και τούμπαλιν. Επίσης, η εγρήγορση έχει εξέχουσα σημασία καθώς και το πού αφιερώνουμε την προσοχή μας, δεν είναι λίγες οι φορές που ενόσω ήμασταν απορροφημένοι σε κάτι, το γύρω σκηνικό άλλαξε ριζικά αλλά δεν πήραμε χαμπάρι.

Είμαστε αδιαμφισβήτητα επιλεκτικοί όχι μόνο στον τρόπο που λαμβάνουμε και δίνουμε βαρύτητα στις πληροφορίες, αλλά και στον τρόπο που τις απομνημονεύουμε. Να γιατί οι μαρτυρικές  καταθέσεις στο δικαστήριο έχουν μικρή βαρύτητα.

Αλήθεια, θυμόμαστε τα πράγματα όπως έγιναν ή όπως θέλουμε; Αγαπημένο απόφθεγμα: «Δε θυμάσαι αυτό που συνέβη. Αυτό που θυμάσαι γίνεται αυτό που συνέβη». Μελέτες έχουν δείξει ότι η μνήμη μας δεν είναι και ο πιο αξιόπιστος ιστορικός. Όταν ανακαλούμε κάτι δεν ανασύρουμε ένα ακριβές αντίγραφό του, αλλά ξαναγράφουμε την ιστορία. Τα κενά που δημιουργεί το πέρασμα του χρόνου αναπληρώνονται και σκηνοθετούνται από τη φαντασία μας. Πρέπει να βγαίνει κι ένα νόημα, μη μας περάσουν και για τρελούς! Η ανάμνηση είναι σαν ζωντανός οργανισμός· μεταλλάσσεται, προσαρμόζεται ανάλογα με τις επιθυμίες μας. Πολλές φορές υφίσταται ένα μεροληπτικό χρονικό μοντάζ για να συμβαδίζει με το τι πιστεύουμε στο παρόν.

Αν σήμερα στράβωσες με το έτερον ήμισυ, οι πρώην καταχωρημένες γλυκές του χειρονομίες μετατρέπονται σε στάχτη στα μάτια. Η ίδια μας η ανάμνηση χρωματίζεται ανεπαίσθητα κι από το τι θέλουμε να πιστέψουμε εμείς οι ίδιοι ή το κοινό μας. Κι έτσι η αφήγησή σου στην κολλητή σου για εκείνο το βράδυ -ξέρεις ποιο- δεν το θυμίζει παρά μόνο σαν σπασμένο τηλέφωνο.

Η μνήμη μας χειραγωγείται και διαστρεβλώνεται πανεύκολα με παραπληροφόρηση, ακόμα κι ο τρόπος διατύπωσης μιας ερώτησης μπορεί να τη σμιλεύσει. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η λάθος καθοδήγηση ψυχοθεραπευτή φύτεψε ένα σπόρο καταστροφής που άνθισε· εντυπώθηκαν στους ασθενείς μνήμες παρελθοντικής φρίκης, που όμως δεν έζησαν ποτέ.

Σίγουρα τα βιώματα είναι επισφαλή, εύπλαστα, ευεπηρέαστα. Πολλάκις όμως είναι κι η αρχική πληροφορία παραμορφωμένη. Όταν ένα παιδί κλαίει και η μητέρα του του φωνάζει, δεν αντιλαμβάνεται ότι η μητέρα του είναι εξαντλημένη απ’ τη δουλειά και νευριασμένη με την πεθερά. Αποδίδει τον εκνευρισμό της στο κλάμα του. Ίσως μεγαλώνοντας, να δυσκολεύεται να εκφραστεί. Χωρίς να θυμάται ή να αναγνωρίζει συνειδητά γιατί, του έχει δημιουργηθεί μια άδηλη μνήμη φόβου.

Μιλώντας για υποσυνείδητο (κι αφού ήδη αχρηστέψαμε τα υπόλοιπα) ας δούμε τι γίνεται και με τη διαίσθηση. Όχι, δε θα πάμε σε μεταφυσική. Πολύ απλά, δεχόμαστε καταιγισμό ερεθισμάτων στην καθημερινή ζωή -πολύ περισσότερα από όσα μπορούμε να διαχειριστούμε συνειδητά. Σε μια αναγκαστική διαδικασία φιλτραρίσματος λοιπόν, υπάρχουν κάποια παράπλευρα βιώματα, κάποιες λεπτομέρειες κάτω από την επιφάνεια που αποθηκεύονται κάπου στο βαθύ διαδίκτυο του μυαλού μας. Ορισμένες φορές νιώθουμε ότι δεν κολλάμε με ένα άτομο, χωρίς λόγο, έχουμε απλά την αίσθηση κι ενδέχεται να έχουμε δίκιο, κάπου στην αυτόματη αναζήτηση ξεχασμένων αρχείων να βρέθηκε κάτι απωθητικό- μια γλώσσα του σώματος που δεν παρατηρήσαμε, μια κουβέντα που παράπεσε ενώ είχαμε αλλού εστιασμένη την προσοχή.

Αυτή η γρήγορη σκέψη όμως είναι επικίνδυνη, όπως κι οτιδήποτε δεν πρυτανεύει η λογική. Ξεγελιέται εύκολα, είναι παρορμητική, γενικευτική. Όταν ζούσαμε στη ζούγκλα, η ταχύτητα του ασυνείδητου έσωζε ζωές, ένας ήχος μας θύμιζε ζώο και τρέχαμε. Συνήθως βέβαια ήταν το θρόισμα του ανέμου, αλλά «φύλαγε τα ρούχα σου» λένε. Ο εγκέφαλός μας διατήρησε αυτόν τον μηχανισμό άμυνας. Σε κάθε κοινωνική μας επαφή ακόμα τείνει να αναμοχλεύει εμπειρίες του παρελθόντος και στην παραμικρή αυθαίρετη συσχέτιση να σημαίνει συναγερμό. Δεν αποκλείεται να είμαστε τυφλοί απέναντι στην πραγματική στάση του άλλου και στην οθόνη των παρασκηνιακών μας συνειρμών να προβάλλονται δικοί μας φόβοι κι ανασφάλειες.

Η διαίσθησή μας εξαρτάται και από το συναίσθημά μας, αναλόγως τη διάθεσή μας ο εγκέφαλος ανακαλεί και διαφορετικό υλικό. Καλούμαστε να λάβουμε αποφάσεις και παραπαίουμε κάπου ανάμεσα στην ουτοπική αισιοδοξία και τη μιζέρια. Αν γνώμονας είναι η διαίσθησή μας, δε βρίσκεται χώρος για ορθολογικές αποφάσεις- όσο κι αν ξέρεις ότι δεν εξαρτάται η ποινή ενός κατηγορούμενου από το αν έφαγες καλά σήμερα, πάντα θα τον βλέπεις πιο ευνοϊκά χορτάτος.

Οι καιροί προχωρούν αλλά η διαίσθησή μας έχει ακόμα πρωτόγονα κατάλοιπα. Οι αντίθετες πεποιθήσεις δε σημαίνουν μάχη πια αλλά ευκαιρία διεύρυνσης. Η ασυμφωνία με την ομάδα δεν επιφέρει εξοστρακισμό κι αμφίβολη επιβίωση, πολλές φορές είναι ο δρόμος για την επιτυχία. Κι όμως η διαίσθησή μας αντιστέκεται σε όποια αλλαγή απειλεί τη διαμορφωθείσα ταυτότητα κι ομοιόστασή της.  Ομογενοποιεί, τσουβαλιάζει κι αποστρέφεται όσα δε γνωρίζει. Φοβάται να ξεχωρίσει.