Υπάρχει ελεύθερη βούληση;

Μπήκες εδώ να διαβάσεις αυτό το κείμενο. Ήταν μια ελεύθερη επιλογή, σωστά; Θα μπορούσες να είχες κάνει κι αλλιώς. Ή τουλάχιστον σίγουρα αισθάνεσαι έτσι. Σαν να έχεις ελεύθερη βούληση. Δεν είσαι μια καλοκουρδισμένη μηχανή, είσαι άνθρωπος και ανά πάσα στιγμή μπορεί να στη βαρέσει να κάνεις το οτιδήποτε απλά και μόνο επειδή έτσι ήθελες, χωρίς κανέναν άλλο λόγο. Ή μήπως όχι;

Ο ντετερμινισμός ισχυρίζεται πως όχι. Με βάση το νόμο αιτίου-αποτελέσματος, κάθε σου «επειδή έτσι θέλω» είναι τελικά αποτέλεσμα χιλιάδων αοράτων παραγόντων εκτός της επιρροής σου. Εσύ δεν τους αντιλαμβάνεσαι, αλλά για το υποσυνείδητό σου είναι απλά μαθηματικά. Σε ένα πείραμα που έγινε, οι επιστήμονες παρακολουθώντας την εγκεφαλική δραστηριότητα των υποκειμένων, ήταν σε θέση να γνωρίζουν τι απόφαση θα πάρουν πριν καλά-καλά τα ίδια τα υποκείμενα συνειδητοποιήσουν ότι αποφάσισαν, καθώς στο υποσυνείδητο των υποκειμένων η απόφαση είχε παρθεί 10 δευτερόλεπτα πριν!

Η βιολογία και τα γονίδιά μας, ο τρόπος που μεγαλώσαμε, οι αρχές που μας εμφυσήθηκαν, το προωθούμενο λαιφστάιλ κι οι κοινωνικές συνθήκες μας οδηγούν κι εμείς οι αφελείς νομίζουμε ότι πιλοτάρουμε από μόνοι μας. Ακόμα και η διάθεσή μας μπορεί να εξαρτάται από χημικές αντιδράσεις του φαγητού που φάγαμε ή των βιταμινών που μας λείπουν.

Ο χαρακτήρας λένε ότι διαμορφώνεται στα παιδικά χρόνια ακριβώς γιατί επηρεαζόμαστε τρομερά από τους γονείς μας επειδή μας δίνουν την πρώτη οπτική του κόσμου, που εκλαμβάνουμε ως αλάνθαστη. Στη συνέχεια ίσως την αμφισβητήσουμε έμπρακτα, αλλά μήπως εν τέλει κι αυτές οι πράξεις είναι απόρροια κόντρας κι όχι καθαρής επιθυμίας; Δεχόμαστε καταιγισμό ερεθισμάτων και μηνυμάτων, συνειδητών κι υποσυνείδητων που υφαίνουν μέσα μας το δικό τους πλέγμα και δρουν ως πυξίδες. Όπως με τη σωστή διαφήμιση ο άνθρωπος μπορεί να πειστεί να αγοράσει κάτι που δε χρειάζεται πραγματικά, έτσι αυτό που μας εντυπώθηκε σαν προσωπική επιθυμία ενδέχεται να μην είναι παρά ένας συγκερασμός των «θέλω» του περιβάλλοντός μας και της κοινωνίας.

Αν και αρχικά οι νόμοι της φυσικής συμφωνούσαν με την ιδέα μιας προδιαγεγραμμένης μοίρας, γι’αυτό και ο Αϊνστάιν αρνιόταν ότι ο Θεός παίζει ζάρια με το σύμπαν, οι νόμοι της κβαντομηχανικής ήρθαν να συνηγορήσουν υπέρ της ελεύθερης βούλησης. Η αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ, κατά την οποία το ηλεκτρόνιο βρίσκεται σε ένα φάσμα πιθανών καταστάσεων ώσπου να αποκτήσει συγκεκριμένη θέση μέσω της ανθρώπινης ενέργειας, έδειξε ότι δεν είμαστε πιόνια στο σύμπαν αλλά διαμορφώνουμε εμείς την πραγματικότητα και της δίνουμε υπόσταση.

Το ντιμπέιτ περί ύπαρξης ή μη της ελεύθερης βούλησης συνεχίζεται και θα συνεχίζεται για χρόνια. Ίσως ευνοεί το ανθρώπινο είδος μια θετική απάντηση στο ερώτημα, έστω και ως ψευδαίσθηση. Το αίσθημα του αυτοπροσδιορισμού τους κάνει να παίρνουν τα πράγματα στα χέρια τους, να γίνονται καπετάνιοι και όχι θύματα των περιστάσεων. Και τους κάνει και πιο ηθικούς. Σύμφωνα με άλλο πείραμα, στην πρώτη ομάδα ανθρώπων προέβαλλαν αποφθέγματα περί ελευθερίας και στη δεύτερη περί ντετερμινισμού. Ύστερα κλήθηκαν να απαντήσουν σε ένα τεστ. Ο επιτηρητής σε κάποια φάση έφευγε, τους έδινε τις απαντήσεις και τους ζητούσε να βαθμολογήσουν τους εαυτούς τους παίρνοντας ένα κέρμα για κάθε σωστή απάντηση. Κατά κανόνα κι όσες φορές επαναλήφθηκε το πείραμα, η ομάδα που διάβασε περί ντετερμινισμού, υποσυνείδητα απεκδυόταν των ευθυνών της, έχανε την ηθική της και καβάτζωνε περισσότερα κέρματα.

Τελικά, σίγουρα κάθε μας απόφαση προκύπτει από ένα συνονθύλευμα παραγόντων. Μπορούμε να αλλάξουμε το τι θέλουμε; Ο Σοπενχάουερ είπε ότι ένας άνθρωπος μπορεί να επιλέξει αν θα κάνει ό, τι επιθυμεί, αλλά όχι τι επιθυμεί. Αυτό δεν καθορίζεται από τον ίδιο. Πιστεύω πάραυτα ότι μπορούμε με τη σωστή ενδοσκόπηση να το ξεδιαλυνούμε, να συνειδητοποιήσουμε τι πραγματικά θέλουμε και τι μας έχει επιβληθεί και το έχουμε οικειοποιηθεί, καθώς και να αναθεωρήσουμε. Εμείς φτιάχνουμε το πεπρωμένο μας, αρκεί να το πιστέψουμε!