Μπορούμε να ζούμε σε έναν κόσμο χωρίς κανόνες;

Ο άνθρωπος ακούσια και εκούσια υπακούει σε νόμους, συνθήκες και κανόνες από τις πρώτες στιγμές της ζωής του. Οι βιολογικές ανάγκες μας, η κοινωνική μας θέση και οι θρησκευτικές μας πεποιθήσεις καθορίζουν τα μοτίβα συμπεριφοράς και πράξεων που καλούμαστε να ακολουθήσουμε. Οι κανόνες δημιουργήθηκαν για να προωθήσουν την κοινωνική συνοχή και την ανθρώπινη προβλεψιμότητα στις μεταξύ μας συμπεριφορές. Παρ’ όλο που πολλοί κανόνες δεν υπάρχουν γραπτώς, φροντίζουμε να γαλουχούμε τις επόμενες γενιές με όσα εμείς ακολουθήσαμε και με όσα συνεχίζουμε να υπακούμε. Κάποιοι από αυτούς τους κανόνες παραμένουν ανέφικτο να μεταβληθούν, όπως για παράδειγμα το ότι για να περάσει το αίσθημα της πείνας, πρέπει να φάμε. Θα μπορούσε όμως το status quo των κοινωνικά αποδεκτών ανθρώπινων συμπεριφορών να αλλάξει; Θα μπορούσαμε να συνυπάρχουμε σε μια κοινωνία με ολοκληρωτική ελευθερία των πράξεών μας χωρίς συνέπειες; Πώς θα ήταν αν ζούσαμε σε ένα κόσμο χωρίς κοινωνικές, θρησκευτικές ή ανθρωπιστικές υποχρεώσεις κι εντολές συμπεριφοράς;

Οι κοινωνικοί κανόνες που ακολουθούμε καθορίζονται από την κοινωνική μας θέση. Παραδείγματος χάριν μια μητέρα στα παιδιά της δε συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο όπως στους συναδέλφους της. Το περιβάλλον, άρα και ο ρόλος που εμείς καλούμαστε να παίξουμε κάθε στιγμή καθορίζει το μοτίβο συμπεριφορών που αναμένεται από εμάς. Όπως είπε και ο Σαίξπηρ «όλος ο κόσμος είναι μια σκηνή και όλοι οι άντρες και οι γυναίκες είναι εν μέρει ηθοποιοί. Μπαίνουν, βγαίνουν και σε όλη τη ζωή του ένας άνθρωπος θα παίξει πολλούς ρόλος.»

Οι κοινωνικοί κανόνες λοιπόν όχι μόνο καθορίζουν την αποδεκτή συμπεριφορά αλλά για κάθε λάθος συμπεριφορά καλείσαι να πληρώσεις τις συνέπειες. Ειδυλλιακό ίσως μοιάζει το γεγονός να μπορούσαμε να μην πληρώσουμε τους φόρους που οφείλουμε στο κράτος, χωρίς κυρώσεις.  Ή, ακόμη καλύτερα, να μπορούσαμε να πούμε όσα σκεφτόμαστε αφιλτράριστα στο αφεντικό μας χωρίς τον φόβο ότι θα χάναμε τη δουλειά μας. Σκέψου όμως πώς θα ήταν ένας κόσμος που οι γονείς θα αδιαφορούσαν για τα παιδιά τους και δε θα τους προσέφεραν τα θεμελιώδη ανθρώπινά τους δικαιώματα, όπως φαγητό και στέγη. Σκέψου πώς θα ήταν ένας κόσμος που κάθε εγκληματική ενέργεια θα έμενε ατιμώρητη.

Η απάντηση είναι εύκολη· χάος. Όπως δήλωσε ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβούλιο David Sassoli «όταν υπάρχουν κοινοί κανόνες ζούμε καλύτερα και προστατεύουμε τους πιο αδύναμους. Χωρίς κανόνες, οι ισχυροί επιβάλλουν τη θέλησή τους και οι αδύναμοι θα περιθωριοποιούνται». Η δήλωσή του αυτή βρίσκει σίγουρα αντίθετους πολλούς, οι οποίοι θα επιχειρηματολογούσαν για τους επιπρόσθετους φόρους, την ύφεση, την οικονομική κρίση και την ανεργία. Το αίσθημα της προστασίας του αδύναμου, βλέπεις, δεν εκλαμβάνεται με τον ίδιο τρόπο από τον «αδύναμο» και τον «δυνατό».  Γιατί αν και αποφεύγουμε ένα επικείμενο χάος, με το να υπακούμε σε κανόνες, μήπως δεν εξακολουθούμε να χωρίζουμε τους ανθρώπους σε αδύναμους και δυνατούς; Όπως ακριβώς γίνεται και σε μια ζούγκλα. Όμως ακόμα και στο ζωικό βασίλειο υπάρχουν κανόνες και ιεραρχίες που ακολουθούνται, σε αντίθεση με το χάος που είναι απρόβλεπτο και ευμετάβλητο. Αν δεν υπήρχαν κανόνες λοιπόν θα βιώναμε όπως νομίζουμε την απόλυτη ελευθερία ή μήπως την απόλυτη δικτατορία του δυνατότερου; Θα έβρισκε ο κάθε «αδύναμος» τη δικαίωσή του ή θα χανόταν μέσα στην αναρχία;

Αν το σκεφτούμε διαφορετικά, κανόνες υπάρχουν σε κάθε τομέα της ζωής μας, ακόμη και εκεί που βρίσκουμε ευχαρίστηση. Το ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, το σκάκι και άλλα αθλήματα, διέπονται από κανόνες. Αν δεν υπήρχαν κανόνες ποιος θα καθόριζε τι είναι offside, lay-up και checkmate; Ποιος θα καθόριζε τον νικητή ή τον ηττημένο; Η μαγεία και το ταλέντο του κάθε παίχτη κρίνεται από το πώς παίζει με τον αντίπαλο μέσα από ένα προκαθορισμένο σετ κανόνων. Αν δεν υπάρχουν κανόνες, δεν υπάρχουν και αθλήματα. Από την άλλη αλλάζοντας τους κανόνες δημιουργείς καινούργια παιχνίδια.

Το πρόβλημά μας λοιπόν δεν είναι οι κανόνες καθ’ αυτοί αλλά πώς παίζουμε με αυτούς. Η αδικία που ίσως νιώθουμε μάλλον κρύβεται πίσω από το γεγονός ότι δε θεσμοθετήσαμε εμείς τους κανόνες κι όχι απαραίτητα από μια σωστή ή λάθος πράξη που διαπράξαμε. Άρα ένας κόσμος χωρίς κανόνες μάλλον μοιάζει με ουτοπία. Μοιάζει με μια κατάσταση που νομίζουμε ότι θέλουμε να συμβεί μα όταν συμβεί δε θα ξέρουμε πώς να συμπεριφερθούμε. Ίσως ως είδος ζωής στο πλανήτη αυτό, να μην είμαστε φτιαγμένοι για απόλυτη ελευθερία. Ίσως να λειτουργούμε καλύτερα κι αποδοτικότερα μέσα από ένα φάσμα κανόνων, θεσμών και ιεραρχίας, ίσως πάλι αυτό να είναι πιο βολικό για να μην έρθουμε αντιμέτωποι με την ηθική και τις ευθύνες μας. Δυνατό παίχτη έτσι κι αλλιώς δε σε κάνει το να καθορίζεις εσύ την τράπουλα, αλλά το πώς θα παίξεις το καλύτερό σου παιχνίδι με τα χαρτιά που σου δόθηκαν. Είναι κι αυτό μια αλήθεια, δεν είναι;