Πότε ο έπαινος λειτουργεί αρνητικά στην ψυχολογία του παιδιού;

Η θετική επίδραση που έχει ο έπαινος στην ανθρώπινη ψυχολογία είναι κάτι αδιαμφισβήτητο. Σε αντίθεση με την επίκριση, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια της χαράς και του ενθουσιασμού, ο έπαινος είναι ικανός να τονώσει την αυτοπεποίθηση και να δώσει σε αυτόν που τον λαμβάνει ώθηση και κίνητρο για να συνεχίσει αυτό για το οποίο επαινέθηκε.

Ειδικότερα στην τρυφερή παιδική ηλικία, όπου το ανθρώπινο μυαλουδάκι μοιάζει με σφουγγάρι το οποίο απορροφά και επεξεργάζεται κάθε ερέθισμα, ο έπαινος δε δίνει απλά ώθηση και κίνητρο, αλλά μπορεί να επηρεάσει τόσο πολύ το παιδί ώστε να διαμορφώσει ακόμη και τον χαρακτήρα του. Αυτό που λίγοι όμως γνωρίζουν είναι ότι, όσον αφορά τον παιδικό έπαινο, υπάρχει μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στον υγιή και τον κακό και ότι αν αυτή η γραμμή παραβιαστεί, ο έπαινος που δίνεται σε ένα παιδί θα μπορούσε να αποβεί καταστροφικός. Θα μπορούσε κάλλιστα να επιφέρει παρόμοια αποτελέσματα με την υπερβολική και συνεχή κατάκριση.

Όταν αναφερόμαστε σε έπαινο που δίνεται με λάθος τρόπο, αναφερόμαστε κυρίως σε τρεις κατηγορίες. Στον υπερβολικό έπαινο, δηλαδή στον έπαινο που δίνεται με εκτός των λογικών πλαισίων συχνότητα, στον έπαινο που χρησιμοποιεί παραφουσκωμένες εκφράσεις και στον έπαινο που εστιάζει στο αποτέλεσμα αντί στην προσπάθεια.

Ας αναφερθούμε αρχικά σε εκείνον που δίνεται με υπερβολικά μεγάλη συχνότητα. Ένα παιδί το οποίο μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον όπου ο έπαινος δεν αποτελεί απλά μικρές και στοχευμένες εκφράσεις επιδοκιμασίας και ενθάρρυνσης, αλλά έναν διαρκή καταιγισμό από «μπράβο», θα μπορούσε κάλλιστα να οδηγήσει στη σύνδεση της αυτοεκτίμησής του με τη λήψη του επαίνου. Αυτό θα δημιουργούσε τεράστια πίεση. Κάθε «μπράβο» μπορεί να καταλήξει να του μοιάζει σαν ένα βήμα προς τα πάνω σε μια σκάλα δίχως τέλος, με αποτέλεσμα η επιτυχία να συνδέεται καθαρά με την κίνηση και τη συχνότητα. Κι όλο αυτό ώστε να διατηρήσει το πρότυπο αυτοεκτίμησης που του έχει δημιουργηθεί. Ένα πρότυπο το οποίο πολύ πιθανό να καταρρεύσει σαν χάρτινος πύργος όταν το παιδί αναγκαστικά αλληλεπιδράσει με τρίτα άτομα, στο σχολείο για παράδειγμα. Εκεί όπου φυσιολογικά οι έπαινοι δε θα έρχονται με τους ίδιους ρυθμούς, με αποτέλεσμα το παιδί να διερωτάται τι είναι αυτό που κάνει λάθος, αυξάνοντας την πίεση ακόμα περισσότερο και μειώνοντας σταδιακά την αυτοεκτίμησή του. Μια αυτοεκτίμηση η οποία κτίστηκε με θεμέλια στην άμμο.

Πάμε τώρα στον έπαινο που χρησιμοποιεί υπερβολές. Αν και πολλοί γονείς θεωρούν ότι ο έπαινος που συνοδεύεται από εκφράσεις που μοιάζουν με αναβολικά, θα βοηθούσε το παιδί να αναπτύξει αυτοπεποίθηση, η αλήθεια είναι ότι τέτοιες εκφράσεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν το παιδί στην ατολμία ως προς την ανάληψη πρωτοβουλιών. Η έκφραση «είσαι καλός στα μαθηματικά» διαφέρει κατά πολύ από την έκφραση «είσαι απίστευτα καλός στα μαθηματικά», όπως και το «είναι πολύ καλή η ζωγραφιά σου» από το «είναι τέλεια η ζωγραφιά σου, εσύ πας για ζωγράφος». Τα παιδιά που μεγαλώνουν λαμβάνοντας επαίνους οι οποίοι συνοδεύονται με τέτοιες παραφουσκωμένες λέξεις, όταν φυσιολογικά αποτύχουν σε κάτι τείνουν να αρχίζουν να αμφιβάλλουν για τον εαυτό τους, καθώς έχουν μάθει στο υποσυνείδητό τους ότι το «καλό» δεν είναι αρκετά καλό αν δεν είναι «απίστευτα καλό» ή «τέλειο». Το αποτέλεσμα είναι αυτά τα παιδιά, υπό ορισμένες συνθήκες, μεγαλώνοντας να αναπτύξουν τη συνήθεια να κινούνται σε ασφαλείς επιλογές αποφεύγοντας προκλήσεις και να τα παρατούν εύκολα αν κάτι τους δυσκολεύει. Γιατί αν κάτι δεν μπορεί να γίνει «τέλεια» ή «απίστευτα καλά», ας μη γίνει καθόλου.

Τέλος, ο έπαινος που εστιάζει στα επιτεύγματα και στο αποτέλεσμα παρά στην προσπάθεια και την πρόοδο, είναι συστατικό για τη γέννηση και την ανάπτυξη της τελειομανίας. Το πρώτο διδάσκει στο παιδί ότι η αξία του εξαρτάται από το αποτέλεσμα, ενώ το δεύτερο διδάσκει στο παιδί ότι μέσα από την προσπάθεια και τις αποτυχίες θα μαθαίνει· και τελικά θα έρθει και η πρόοδος σαν φυσικό επακόλουθο της διαδικασίας. Για παράδειγμα, αν το παιδί έχει αφιερώσει χρόνο για να συγυρίσει το δωμάτιό του και ακούσει από τον γονέα του έναν έπαινο του τύπου «σου βάζω άριστα για την εμφάνιση του δωματίου σου» αυτόματα αντιλαμβάνεται ότι η όλη του προσπάθεια θα ήταν χαμένη αν η εμφάνιση του δωμάτιου στο τέλος δεν ήταν τόσο καλή ώστε να αξίζει μια τόσο υψηλή βαθμολόγηση. Αν όμως αντί επαίνου με βαθμολόγηση ο γονέας έλεγε κάτι σαν «μπράβο που συγύρισες το δωμάτιό σου, εκτιμώ πολύ την προσπάθεια που έκανες» το παιδί θα νιώσει ότι ο κόπος του εκτιμάται και ότι αυτό που τελικά του απέδωσε ήταν ο χρόνος που αφιέρωσε

Δεν υπάρχει τίποτα κακό στον έπαινο. Αντίθετα, παίζει σημαντικό ρόλο στη συναισθηματική υγεία και στην ανάπτυξη του παιδιού. Γι’ αυτό ας αναζητούμε ευκαιρίες για να επαινούμε τα παιδιά. Ας μην τους στερούμε αυτό το δώρο που έχουν τόση ανάγκη. Την επιδοκιμασία. Ας κρατούμε τον έπαινο όμως ειλικρινή, μακριά από υπερβολές. Ας εστιάσουμε στην ενθάρρυνση της προσπάθειας. Όσο περισσότερο ενθαρρύνονται τόσο περισσότερα ερεθίσματα παίρνουν ώστε να αναπτύξουν μια βάση αυτοεκτίμησης και αποδοχής του εαυτού τους, πάνω στην οποία θα κτίσουν την ενήλικη ζωή τους.