Τα κρυφά μηνύματα πίσω από την τέχνη

Τόσα και τόσα έχουν ακουστεί για την τέχνη και την επίδρασή της στον άνθρωπο και τις κοινωνίες ανά τους αιώνες. Η τέχνη υπήρχε πάντα και εξακολουθεί να υπάρχει στις ζωές μας και οι εκφράσεις της δημιουργούν ένα απίστευτα ευρύ και γοητευτικό φάσμα. Από τους χορούς της βροχής και τις τοιχογραφίες στα σπήλαια των πρωτόγονων ανθρώπων μέχρι τα γκράφιτι στους τοίχους των μεγάλων πόλεων του σήμερα, η τέχνη έχει το χάρισμα να απεικονίζει τις ανησυχίες και την αισθητική των δημιουργών της, αλλά ταυτόχρονα να εκφράζει συλλογικούς προβληματισμούς των ανθρώπων σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο κοινωνικοπολιτικής ανάλυσης για τις εποχές που αφορά. Σε απλά ελληνικά, ένας τρόπος να μάθουμε ιστορία και να καταλάβουμε σε βάθος το κλίμα και την κατάσταση που επικρατούσε στο παρελθόν είναι μέσω των έργων τέχνης που δημιουργήθηκαν τότε.

Προτού, όμως, προχωρήσουμε στην απάντηση του ερωτήματος περί του αν η τέχνη αναγκαστικά πρέπει να κάνει τον κόσμο γύρω της πιο όμορφο, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η συζήτηση που θα λάβει χώρα εντός ολίγου αφορά τη σημασία και το σκοπό της τέχνης για τον αποδέκτη και όχι για τον ίδιο το δημιουργό. Αυτό συμβαίνει γιατί όσα προσφέρονται στον καλλιτέχνη μέσω της τέχνης του αποτελούν μάλλον θέμα για άλλο άρθρο, αφού θα χρειαζόταν άλλες τόσες λέξεις να το αναλύσουμε και πάλι, πιστεύω, δε θα έφταναν.

Είναι πολύ σημαντικό να αναφέρουμε ότι η τέχνη έχει το χάρισμα να κάνει τον κόσμο γύρω της πιο όμορφο. Από έναν πίνακα που θα κρεμάσουμε στο σαλόνι μας μέχρι ένα τραγούδι που θα ακούσουμε και θα μας αγγίξει την ψυχή, προσφέροντας, παράλληλα, μια όμορφη μουσική υπόκρουση για τις στιγμές μας, οι άνθρωποι έχουμε συνυφάνει σε μεγάλο βαθμό την τέχνη με την ομορφιά. Βέβαια, το τι εννοεί ο καθένας μας με τον όρο «ομορφιά» είναι μεγάλη ιστορία. Εγώ αγαπώ τον Da Vinci για τις όμορφες, αγγελικές μορφές του, εσύ αγαπάς τον Pollock για τα περίεργα και αφηρημένα μοτίβα του, άλλος αγαπάει τον Εγγονόπουλο για τον υπερρεαλισμό του και για τα μηνύματα που περνά μέσα από τους πίνακές του. Δε θα τα χαλάσουμε εκεί, ομορφιά είναι και η Αφροδίτη της Μήλου, ομορφιά και το γκράφιτι στην Πειραιώς με τα χέρια που προσεύχονται και κοιτούν προς τα κάτω. Είναι, όμως, μόνο αυτό ή πρέπει να κοιτάξουμε το ζήτημα και βαθύτερα;

Ας το πάρουμε, λοιπόν, από την αρχή και με τον όρο «αρχή» θα εννοήσουμε το σημείο εκείνο της ιστορίας του Δυτικού κόσμου όπου τα γράμματα, οι τέχνες και οι επιστήμες βρίσκονταν ουσιαστικά στα χέρια μόνο των δυνατών. Οι περισσότεροι, φυσικά, γνωρίζουμε ότι, εκείνη την περίοδο, όταν έλεγες «δυνατοί» εννοούσες ή τους ευγενείς ή την Εκκλησία, που ορισμένες φορές βρισκόταν πάνω και από τους ευγενείς. Ζωγράφοι προσλαμβάνονταν για να φτιάξουν πορτραίτα όμορφων (ή και όχι) βασιλισσών, μουσικοί και ποιητές ζούσαν στις αυλές των ευγενών και τους διασκέδαζαν στους χορούς και στις γιορτές τους και η διδασκαλία των «καλών τεχνών» περιοριζόταν είτε στους γόνους των ευγενών ως εκλεπτυσμένη ασχολία του ελεύθερού τους χρόνου είτε (το τραγούδι κυρίως) στις εκκλησίες για το σκοπό των λειτουργιών και, φυσικά, μόνο σε άνδρες ή μικρά αγόρια (άστεγα και άπορα, συνήθως, τα οποία κατέληγαν ευνούχοι για να μπορούν να τραγουδούν τις ψηλές φωνές), που συμμετείχαν στις καθολικές χορωδίες. Βλέπουμε, λοιπόν, πως η τέχνη ανθούσε είτε ομορφαίνοντας ποικιλοτρόπως τη ζωή μιας μικρής μερίδας ανθρώπων είτε ως μέσο λατρείας.

Η Αναγέννηση ήταν που μετέτρεψε την Ευρώπη κυριολεκτικά σε ένα απέραντο μουσείο, με συστεγαζόμενη βιβλιοθήκη και μουσικό ησυχαστήριο. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας κατόρθωσε να καταστήσει προσβάσιμη τη λογοτεχνία και στους ανθρώπους του «απλού λαού», οι οποίοι άρχισαν να μορφώνονται και να αποκτούν άποψη γι’ αυτά που διαβάζουν και βλέπουν. «Μα καλό δεν είναι αυτό;» θα ρωτήσουμε. Εξαρτάται από ποια πλευρά το βλέπεις. Αν είσαι ο «απλός λαός» ή ο καλλιτέχνης, ανοίγονται μπροστά σου νέοι δρόμοι και προσλαμβάνουσες πέρα από αυτές που ήδη είχες. Αν είσαι η εξουσία, αρχίζεις σιγά-σιγά να αντιλαμβάνεσαι τη δύναμη που αυτό μπορεί να δώσει σε όσους είχες μέχρι πρότινος από κάτω σου και αρχίζεις να ενοχλείσαι που η γνώση, εκτός από δύναμή σου, είναι πια και δύναμή τους.

Είναι γεγονός, λοιπόν, ότι η τέχνη τέρπει, διασκεδάζει, πληροφορεί, αφυπνίζει, μορφώνει και, σε κάποιες περιπτώσεις, αλλάζει ζωές, ακόμη και το ρου της ιστορίας. Επίσης, είναι απολύτως λογικό έργα τέχνης τα οποία χρησιμοποιούν τη μέθοδο του σοκ για να μεταδώσουν κάποιο μήνυμα να μην παρουσιάζουν «όμορφες» -με την κλασσική έννοια του όρου- εικόνες. Αυτό ορισμένες φορές θα πρέπει να γίνεται, αφού η τέχνη χρειάζεται να δείχνει την αλήθεια πρώτα από όλα του δημιουργού της, που πηγάζει από την ερμηνεία του περί της πραγματικότητας γύρω του, υπό το πρίσμα των δικών του βιωμάτων και αξιών.

Αν σου βροντοφωνάξει κάποιος σε ένα παράθυρο ή διαφημιστικό σποτ ότι οι ουσίες σκοτώνουν, μπορεί και να πεις “thank you, captain obvious, σιγά τ’ αβγά” και να πας παρακάτω. Αν, όμως, δεις το “Requiem for a Dream”, τότε μπορεί κάτι στον εγκέφαλο και στην ψυχή σου να ενεργοποιηθεί και να χωνέψει πιο εύκολα το μήνυμα που προσπαθεί να φτάσει σε σένα, βλέποντας την κατηφόρα του πρωταγωνιστή. Αν κάποιος προσπαθήσει να σε πείσει με τα λόγια μόνο ότι ο ρατσισμός είναι κακό πράγμα, τότε μπορεί και να το περάσεις στο ντούκου. Αν όμως, δεις την ταινία “Comedy of Errors” του Shakespeare στο θέατρο, είναι πιθανό να αντιληφθείς και να αφομοιώσεις το subtext πεθαίνοντας παράλληλα από τα γέλια. Δε χρειάζεται να υπάρχει σπλατεριά για να συγκλονιστείς από την εκμετάλλευση που υπάρχει γύρω σου και κάποιος κάνει την προσπάθεια του να την αποτυπώσει στη μικρή ή στη μεγάλη οθόνη.  Στο “American History X” λαμβάνει χώρα ένας από τους πιο φρικιαστικούς θανάτους στην ιστορία του σινεμά χωρίς να στάξει ούτε σταγόνα αίμα. Μήπως, λοιπόν, θα πρέπει να αρχίσουμε να λαμβάνουμε τα κομμάτια της τέχνης που υπάρχουν γύρω μας λιγάκι πιο σοβαρά και να πιαστούμε από αυτά για να μάθουμε πράγματα και να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι;