Commedia dell'arte· έρωτας στο θέατρο της αναγεννησιακής Ιταλίας

Πολλά χρόνια πίσω, τον 16^ο αιώνα στα σοκάκια της αναγεννησιακής Ιταλίας γεννήθηκε ένα είδος θεάτρου που μέχρι σήμερα έχει επηρεάσει την τέχνη σε μεγάλο βαθμό. Η Commedia dell’arte, ή αλλιώς το λαϊκό θέατρο της Ιταλίας, ήταν ουσιαστικά ένα ρεύμα βασισμένο στην τέχνη του αυτοσχεδιασμού (Commedia dell’arte all’improvviso). Πολλά στοιχεία της θυμίζουν τους αρχαιοελληνικούς περιπλανώμενους διονυσιακούς θιάσους και στην Ελλάδα θα δούμε στοιχεία της μέσα από τα θεατρικά μπουλούκια στις αρχές του 19^ου αιώνα. Αν και σαν όνομα παραπέμπει στην κωμωδία, συμπεριλάμβανε πάντα και αρκετά δραματικά στοιχεία, κυρίως για μεγάλες αγάπες που πάλευαν να επιβιώσουν σε κόσμους αντιθέσεων και ταξικών διαφορών. Αν και η κεντρική ιστορία ήταν ερωτική, οι ηθοποιοί αρκετές φορές συμπεριλάμβαναν σατυρικούς σχολιασμούς για κοινωνικά και πολιτικά σκάνδαλα της εποχής.

Όπως πολλά καλλιτεχνικά ρεύματα, έτσι και η Commedia dell’arte, προκάλεσε αντιδράσεις κυρίως λόγω της συμμετοχής των γυναικών στις παραστάσεις. Οι γυναικείοι ρόλοι παίζονταν από γυναίκες, γεγονός πρωτάκουστο για την εποχή. Η Εκκλησία αντιτάχθηκε σε αυτό, ισχυριζόμενη ότι το προκλητικό ντύσιμο των ηθοποιών θα προκαλούσε τα χρηστά ήθη των αντρών. Αυτό ωστόσο δεν απέτρεψε τη διάσημη ηθοποιό της εποχής Isabella Andreini, να γίνει θιασάρχης και να δώσει το όνομά της στη μάσκα και στο ρόλο που την καθιέρωσε. Η Andreini κατάφερε να δώσει στο ρόλο της μικρής ερωτοχτυπημένης νεαρής έναν πιο δυναμικό χαρακτήρα και η αποδοχή του κόσμου έβαλαν στο περιθώριο κάθε αρνητική κριτική. Ήδη από τον 17^ο αιώνα η Commedia dell’arte θα περάσει τα ιταλικά σύνορα και θα εμφανιστεί ακόμα και στις πιο αριστοκρατικές αυλές της Γαλλίας. Πολλές φορές δεν υπήρχε καν εισιτήριο. Στο τέλος έβγαινε απλώς κάποιος ηθοποιός με ένα καπέλο και μάζευε από τον κόσμο το αντίτιμο που ήθελε και μπορούσε ο καθένας να δώσει. Έτσι μπορούσαν οι πλούσιοι να συμβάλλουν παραπάνω από ένα εισιτήριο και οι φτωχοί να παρακολουθήσουν την παράσταση δωρεάν.

Χαρακτηριστικό της Commedia dell’arte ήταν οι μάσκες και ίσως για αυτό κάποιοι ιστορικοί του θεάτρου να υποστηρίζουν ότι αυτή προήλθε από το Καρναβάλι της Βενετίας. Οι παραστάσεις όμως που βασίστηκαν σε αυτό το είδος δεν ήταν τόσο πληθωρικές και πλούσιες. Πλανόδιοι θίασοι, υπαίθρια θέατρα, πρόχειρα σκηνικά, πολύχρωμες μάσκες και αυτοσχεδιασμοί συνέθεταν τα έργα της, τα οποία παίζονταν σε πλατείες και σε αυλές. Στα αυτοσχέδια κείμενα προστίθεται και η σωματική έκφραση των ηθοποιών. Η πλαστικότητα και η ευελιξία των κινήσεων του σώματος των ηθοποιών θα αποτελέσουν έμπνευση για τον Charlie Chaplin, όταν θα μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη το ρόλο που τον καθιέρωσε, τον Σαρλό. Οι ελεύθερες χορευτικές φιγούρες και οι χρωματισμοί της φωνής χαρακτήριζαν τους ηθοποιούς της εποχής, όπου ουσιαστικά ο κάθε ηθοποιός έπλαθε το ρόλο του όπως ήθελε. Το κείμενο των ερωτευμένων ήταν πάντα στην τοσκανική γλώσσα, όπως τη χρησιμοποιούσαν οι Ιταλοί λογοτέχνες της Αναγέννησης.

Μέσα από τις παραστάσεις της Commedia dell’arte γνωρίσαμε χαρακτηριστικές φιγούρες όπως ο Ντοτόρε, ο Πανταλόνε, η Κολομπίνα, ο Αρλεκίνος και ο Πιερότος. Η κάθε ιστορία περιλάμβανε τρεις ομάδες ρόλων: τους γέρους-ηλικιωμένους, τους υπηρέτες και τους νέους-ερωτευμένους. Το σενάριο ήταν λίγο πολύ γνωστό. Οι γέροι έφερναν αντίρρηση στην ένωση των ερωτευμένων νέων και οι υπηρέτες άλλοτε ήταν αυτοί που στήριζαν το ζευγάρι και άλλοτε αυτοί που έσπερναν ζιζάνια και στα δύο στρατόπεδα, για αυτό και ο ρόλος τους ονομάστηκε «zanni» (=ζιζάνια). Οι γέροι ήταν οι «κακοί» της ιστορίας για αυτό και το κοινό συχνά τους χλεύαζε και στο τέλος κατέληγαν να ταπεινώνονται. Οι πιο ξεκαρδιστικοί ρόλοι ήταν αυτοί των υπηρετών. Υπήρχαν οι πονηροί υπηρέτες αλλά και οι αφελείς. Συνήθως ο ένας κατέστρωνε τα σχέδια και ο άλλος έκανε ένα σωρό γκάφες από την έλλειψη εξυπνάδας. Οι διασημότεροι ρόλοι των υπηρετών είναι η όμορφη Κολομπίνα και ο χαζούλης Αρλεκίνος που διασκέδαζε τον κόσμο με τα αστεία του.

Και στο κέντρο όπως πάντα ήταν ο έρωτας. Οι ερωτευμένοι νέοι ονομάζονταν «innamorati» και κάθε έργο μπορεί να είχε ένα ή και δύο ζευγάρια. Ο νέος ήταν πάντα ο ωραίος της εποχής, ο σοβαρός και ο πιο καλοντυμένος, ενώ μπορεί να υπήρχε και ένας ακόμα λιγότερο εντυπωσιακός αλλά πιο κωμικός. Η κοπέλα συνήθως ήταν η φτωχή που αγαπούσε τον πλούσιο ή η μικρή κόρη που ο πατέρας της ήθελε να τη δώσει σε κάποιον γέρο. Η αντίσταση τους στις οπισθοδρομικές απόψεις των γέρων και η νίκη τους στο τέλος του έργου με τη βοήθεια των υπηρετών τους καθιέρωσαν ως τους πιο αγαπητούς ρόλους της Commedia dell’arte. Και αυτές οι όμορφες ιστορίες αγάπης ήταν που ενέπνευσαν μεγάλους λογοτέχνες όπως ο William Shakespeare και ο Carlo Goldoni. Η Commedia dell’arte αποτέλεσε τελικά μια μικρή καλλιτεχνική επανάσταση και καθιέρωσε την παρουσίαση του έρωτα μέσα από την τέχνη του θεάτρου